Έθιμα κατά τον μήνα Φεβρουάριο

Άγιος Χαράλαμπος-Διώχτης της Πανούκλας

Πότε: 10 Φεβρουαρίου.

Πού: Κρήτη.

Περιγραφή: Ο Άγιος Χαράλαμπος είναι στη συνείδηση των πιστών ο διώκτης της πανούκλας. Πίστευαν πως η προσωποποιημένη σε φοβερή γυναίκα αρρώστια θα σταματούσε εκεί ακριβώς που βρίσκεται ο ναός του διώκτη της, ο άγιος δεν θα άφηνε να περάσει και να μπει στο χωριό ή στην πόλη που προστάτευε. Για τον λόγο αυτό οι περισσότεροι ναοί του Αγίου Χαράλαμπου βρίσκονται πάνω σε δημόσιους δρόμους, έξω από τους οικισμούς, ενώ δεν άφηναν ποτέ το καντήλι να σβήσει.

Στο Γαβαλοχώρι Αποκορώνου θρυλείται πως ένας παλιός κάτοικος είχε δει στην είσοδο του χωριού μια γυναίκα που έβγαζε φωτιές από το στόμα, να τη διώχνει μακριά ένας παπάς που κρατούσε στα χέρια του σταυρό. Στην ανατολική Κρήτη η Πανώγλα ήταν γριά, ξυπόλητη, μαυροφόρα, με τριμμένα ρούχα και δεν περνούσε ποτέ από δρόμους όπου υπήρχε εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπη. Αν δεν δει το Γέρο Χαραλάμπη στο δρόμο της, μπαίνει στο χωριό και χτυπάει τις πόρτες. Όσες φορές χτυπήσει την πόρτα, τόσες φορές θα χτυπήσει ο παπάς την καμπάνα. Άλλοι λένε ότι είναι γυμνή και γυρίζει μόνο τις νύχτες. Κι όπως είναι «μαύρη και άραχνη» δεν ξεχωρίζει τη νύχτα. Περνά στο χωριό και σημαδεύει. Κι αν καλομάθει, δεν φεύγει. Κάθεται καιρό και μπορεί να μην φύγει μέχρι να σφαλίσει όλες τις πόρτες. Για να μην σφαλίσουν λοιπόν οι πόρτες, οι κάτοικοι των χωριών έφευγαν κι άφηναν τα σπίτια μοναχά τους. Κάθε οικογένεια είχε και έναν τόπο μακρινό, άλλη σε σπήλαιο, άλλη σε κοιλώματα κι άλλη σε παλιές καλύβες. Το σημάδι της Πανώγλας όμως, δεν ήταν μόνο τα δυσδιάκριτα στίγματα που αναφέρει η ωραία παράδοση από την Πεδιάδα. Στα Αστερούσια πίστευαν ότι εμφανιζόταν μέσα στη στάχτη ένας κόκκινος βώλος, σαν κάρβουνο που δεν έκαιγε. Σε άλλες περιοχές πίστευαν ότι εμφανιζόταν σαν μια μαύρη σκιά που δεν έφευγε.

Σε παλιότερες εποχές συνήθιζαν να σχηματίζουν γύρω από τα χωριά προστατευτικούς κλοιούς, τους γνωστούς μαγικούς κύκλους, πιστεύοντας ότι με αυτόν τον τρόπο καθιστούσαν τον οικισμό απρόσβλητο από το νόσημα. Αν υπήρχε στο χωριό εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπη, συνήθιζαν να ξεκινούν από αυτήν την περίζωση. Έδεναν στην πόρτα μια κλωστή την οποία είχαν φτιάξει λαμβάνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα προστασίας. Ξετύλιγαν το κουβάρι και κύκλωναν όλα τα σπίτια. Στο τέλος έδεναν πάλι στην πόρτα του αγίου την κλωστή και άφηναν το χωριό περιζωσμένο για όσο διάστημα χρειαζόταν, συνήθως σαράντα ημέρες, μιας και ο αριθμός αυτός πρόσφερε επιπλέον προστασία.

Η κλωστή από τον περισχοινισμό του χωριού έπρεπε να γίνει ύφασμα και να στολίσουν με αυτό την εικόνα του αγίου. Οι κλωστές που περίσσευαν γίνονταν φυλακτά και μοιράζονταν σε όλο το χωριό. Προφανώς πρόκειται για ένα έθιμο παρεμφερές με το γνωστό «πουκάμισο του Αγίου Χαραλάμπη» το οποίο έπρεπε να υφανθεί σε μια μόνο μέρα και να αφιερωθεί στην εικόνα του.

Σκοπός: Η απώθηση της αρρώστιας μέσω της ενέργειας του ιερού και πρακτικής μαγείας.

Προέλευση: Αρχαίες πρακτικές μαγείας που επιβιώνουν στην Κρήτη για εξορκισμό του κακού. Στην αρχαία Κρήτη και σε άλλα μέρη της Ελλάδας οι πρακτικές αυτές εξασκούνταν και από τον απλό λαό αλλά και από οργανωμένα ιερατεία. Οι γνώσεις για την ύπαρξη προστατευτικού κύκλου επιβιώνει σε όλους τους παραδοσιακούς πολιτισμούς και σχετίζεται με την ιεροποίηση του χώρου.

Άγιος Χαράλαμπος-Άγιος της Χαράς και της Βλάστησης

Πότε: 10 Φεβρουαρίου.

Πού: Κρήτη.

Περιγραφή: Από την ίδια την ετυμολογία του ονόματος απορρέει η χαρά και η λαμπρότητα του αγίου αυτού. Ο άγιος της χαράς λοιπόν θεωρήθηκε και άγιος της βλάστησης, κυρίως των φυτών και των δέντρων που πρέπει να φυτεύονται τον χειμώνα, για να ριζώσουν στην υγρή γη και να βλαστήσουν, των «γυμνόριζων» που θα λέγαμε σήμερα. Στον Κρουσώνα συνήθιζαν να ζητούν την ευλογία του αγίου πριν φυτέψουν αμπέλι. Πήγαιναν από το προηγούμενο βράδυ και άφηναν όλα τα κλήματα στην εκκλησία του πολιούχου του χωριού, δηλαδή στο στιβαρό και ιεροπρεπή, όπως τον έβλεπαν στην εικόνα του, άγιο. Η παραμονή των κλημάτων στον ιερό χώρο του ναού σήμαινε αυτομάτως και την ευλογία τους. Οι δυνάμεις που μπορούσαν να καθορίσουν τη βλάστηση βοηθούσαν το ξερό κλήμα να «ανοίξει» να βγάλει φύλλα και καινούργιους βλαστούς. Το πρωί της άλλης μέρας πήγαινε ο ιερέας, ευλογούσε τα κτήματα και τότε μόνο ο αγρότης του παλιού καιρού ξεκινούσε για το φύτεμα του καινούργιου αμπελιού. Ο ιδιοκτήτης του αμπελώνα δεν φύτευε ποτέ μοναχός του τα κλήματα. Πήγαιναν όλοι μαζί, συγγενείς και φίλοι, ακόμη και ξένοι, σε μια πρακτική έκφρασης της απόλυτης αλληλεγγύης ανάμεσα στα μέλη των παραδοσιακών κοινοτήτων. Λέγανε πως ακόμη και ένα κλαδί να κόψεις από το δέντρο και να το καρφώσεις στη γη τη μέρα του αγίου, θα φυτρώσει.

Σκοπός: Καθαγιασμός των αμπελιών για καλή σοδειά.

Προέλευση: Το έθιμο σχετίζεται με τον θεό Άδωνη και αντίστοιχες τελετές προς τιμήν του, τη λατρεία του θεού Όσιρη στην Αίγυπτο και αντίστοιχες λατρείες σε όλο τον κόσμο στους θεούς της βλάστησης.

Άγιος Χαράλαμπος-Στο Κοινό Θυσιαστήριο

Πότε: 9 Φεβρουαρίου.

Πού: Κρήτη.

Περιγραφή: Την παραμονή της γιορτής του αγίου μαζεύονται πολλές γυναίκες μαζί και ζυμώνουν από κοινού τους άρτους, δηλαδή τους καθιερωμένους για όλες τις γιορτές πέντε (5) άρτους. Τα στοιχεία που διαφοροποιούν το έθιμο εντοπίζονται στο μέγεθος του άρτου και στην από κοινού συνεισφορά, τόσο σε υλικά όσο και σε εργασία, για το ζύμωμά του. Συνήθως μαζεύονταν οι γυναίκες μιας γειτονιάς. Μπορούσαν να είναι από δέκα-δεκαπέντε έως και σαράντα-πενήντα, σύμφωνα με μαρτυρίες. Καθεμία απ’ αυτές έφερνε ορισμένη ποσότητα αλεύρου, λίγο λάδι και λίγα από τα υλικά που χρειάζεται η συνταγή. Καμία γυναίκα δεν έφερνε περισσότερα υλικά από την άλλη. Ακόμη και τα ξύλα που χρειαζόταν για να ανάψει ο φούρνος τα πρόσφεραν από κοινού. Ζύμωναν όλες μαζί, καταμερίζοντας την εργασία ανάλογα με τις ικανότητες της καθεμιάς, κι έπλαθαν πέντε άρτους. Το μέγεθος των τεσσάρων ήταν κανονικό, το συνηθισμένο σε περιπτώσεις λατρευτικών άρτων. Ο πέμπτος άρτος ήταν τεράστιος, μπορούσε να έχει διάμετρο ένα μέτρο ή και παραπάνω, όσο χωρούσε το στόμιο του φούρνου. Τον έπαιρναν και τον πήγαιναν και πάλι όλες μαζί στον Άγιο Χαράλαμπο. Και στο τέλος τον μοίραζαν σε ίσα κομμάτια και έπαιρνε ένα καθεμία. Ας σημειωθεί ότι δεν μπορούσε κάποια να προσφέρει μόνο υλικά, να δώσει ας πούμε το αλεύρι και να της ζυμώσουν. Το τυπικό του εθίμου απαιτούσε να είναι παρούσα και να δουλέψει για το ζύμωμα.

Η λατρευτική πρακτική της από κοινού συμμετοχής δεν περιοριζόταν μόνο στους λατρευτικούς άρτους. Την παραμονή της γιορτής η κάθε γυναίκα που συμμετείχε σ’ αυτή τη μοναδική τελετή, έφερνε λίγο λάδι και λίγο κρασί στο σπίτι που είχε επιλεγεί για το ζύμωμα. Γέμιζαν ένα μπουκάλι από το καθένα και το πήγαιναν στην εκκλησία.

Σκοπός: Σε κοινωνικό επίπεδο στοχεύει στη σύσφιξη των σχέσεων των μελών της κοινότητας. Οι γυναίκες σχηματίζουν ένα δεμένο σύνολο, ενώνονται στην από κοινού εργασία και στην κοινή λατρευτική πορεία προς το ναό, όπως ενώνονται οι χυμοί από τις ελιές και τις ρώγες του σταφυλιού, για να δημιουργήσουν το λάδι και το κρασί.

Ο άνθρωπος εξισώνει τον εαυτό του με τη φύση και τα γεννήματά της. Και τα τρία προϊόντα που προσφέρονται, ο σίτος, ο οίνος και το λάδι παράγονται με το άλεσμα -σύνθλιψη πολλών καρπών που ανακατεύονται όλοι μαζί και γίνονται ένα σύνολο. Σε ατομικό επίπεδο στοχεύουν στην προσφορά των καλύτερων επεξεργασμένων στοιχείων κάθε ατόμου, στις εμπειρίες που έχουν κατασταλάξει μέσα στη χρονιά και προσφέρονται στο ιερό.

Προέλευση: Αρχαίες λατρευτικές πρακτικές κατασκευής προσφορών από όλη την κοινότητα στο θείο.

Συγγραφέας: Συγγραφική Ομάδα