Το 1439 στη Φλωρεντία, έγινε μία μεγάλη προσπάθεια για την ένωση της Ρωμαιοκαθολικής και της Ορθόδοξης εκκλησίας. Στα παλάτια του Κόζιμου των Μεδίκων, του ηγεμόνα της Φλωρεντίας, που χρηματοδότησε τη σύνοδο, βρέθηκαν όλοι οι λόγιοι της Δυτικής και της Ανατολικής εκκλησίας για να συζητήσουν και να καταλήξουν στην ένωση των δύο εκκλησιών. Εκεί βρέθηκαν δύο μεγάλες προσωπικότητες. Αυτή η συνάντηση και η επιρροή που άσκησε ο ένας στον άλλον, ήταν καθοριστική για την ιστορία.
Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων ήταν φιλόσοφος και μελετητής της Νεοπλατωνικής φιλοσοφίας. Ίδρυσε μία φιλοσοφική σχολή στον Μυστρά και παρά τις κατηγορίες ότι ακολουθούσε την παγανιστική πίστη, κατάφερε να μείνει πιστός στις φιλοσοφικές του ιδέες, να διατηρήσει τη φιλοσοφική του σχολή και να θεωρείται ένας από τους κορυφαίους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του. Σε ηλικία 80 χρονών αποφάσισε να κάνει το μεγάλο ταξίδι προς τη Φλωρεντία. Εκεί επανεισήγαγε τις σκέψεις του Πλάτωνα μέσα από τις διαλέξεις και τις συζητήσεις του. Ο Κόζιμο έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τις θεωρίες του Πλήθωνος. Λέγεται ότι ο Πλήθων έδωσε στον Κόζιμο όλα τα βιβλία του Πλάτωνα για να μπορέσουν να μεταφραστούν στην λατινική γλώσσα.
Ο Κόζιμο των Μεδίκων σήμερα θεωρείται ένας από τους προστάτες των τεχνών και των γραμμάτων. Ως τραπεζίτης ήταν πολύ πετυχημένος και η επιχειρηματική του λογική, έφερε ως αποτέλεσμα να γίνει ένας από τους πιο πλούσιους ανθρώπους στην Ιταλία. Αγαπούσε πολύ την πόλη του και την φανταζόταν ως κέντρο του πολιτισμού. O ίδιος έλεγε: «Για 50 έτη κέρδιζα χρήματα και τα ξόδευα για τη δόξα του Θεού και τη δική μου ανάμνηση. Δαπανούσα για τη Φλωρεντία με μεγαλύτερη ευχαρίστηση από ό,τι τα αποκτούσα με την επιχείρησή μου.» Ως προστάτης των καλλιτεχνών, μίσθωνε μεγάλα έργα όπως το palazzo de Medici, τον Δαβίδ του Ντονατέλο, τον τρούλο της Santa Maria de fiori – ένα καλλιτεχνικό και αρχιτεκτονικό θαύμα της εποχής από τον Μπρουνελέσκι- και πολλά άλλα που αν τα απαριθμούσαμε η λίστα θα ήταν τεράστια.
Τo 1444 ίδρυσε την πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη στο Σαν Μάρκο (εκκλησία και μοναστήρι των Δομινικανών) στη Φλωρεντία. Το υπάρχον συγκρότημα χρειαζόταν συντήρηση και ανανέωση. Ο Κόζιμο φρόντισε να καλύψει τα έξοδα των εργασιών και να αναθέσει την καλλιτεχνική επιμέλεια του έργου στον Μικελόντζο σε συνεργασία με τον Ντονατέλο. Η βιβλιοθήκη αυτή έπαιξε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην πνευματική ζωή της Φλωρεντίας. Ο Κόζιμο χορήγησε μία μεγάλη συλλογή βιβλίων όπου οι αναγνώστες χρησιμοποιούσαν χωρίς να πληρώνουν. Ήταν λάτρεις των βιβλίων και χρηματοδοτούσε ταξίδια για τη συλλογή σπουδαίων έργων.
Μετά την έμπνευση που δέχτηκε από τον Πλήθωνα και μετά από αρκετά χρόνια προετοιμασίας, ίδρυσε την Νεοπλατωνική Ακαδημία στη Φλωρεντία με διευθυντή τον νεαρό Μαρσίλιο Φιτσίνο που είχε προετοιμάσει και εκπαιδεύσει. Ο Φιτσίνο ήταν Νεοπλατωνικός φιλόσοφος, μεγάλωσε στα παλάτια των Μεδίκων και ήταν υπό την προστασία της μεγάλης οικογένειας. Ο Κόζιμο του ανέθεσε να μεταφράσει στα λατινικά όλα τα έργα του Πλάτωνα. Ο Φιτσίνο αφοσιώθηκε σε αυτό το εγχείρημα και το εκτελούσε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Επίσης έγραψε το έργο «Πλατωνικοί Θεσμοί», όπου συνιστά μία σύνοψη των θεμελιωδών δομών της πλατωνική σκέψης καθώς και άλλα βιβλία.
Η Νεοπλατωνική Ακαδημία ξεκίνησε την λειτουργία της το 1462. Ήταν ένας χώρος συνάθροισης και μελέτης. Δεν είχε τον χαρακτήρα εκπαιδευτικού ιδρύματος. Εκεί έρχονταν σε επαφή όλοι οι καλλιτέχνες και λόγιοι της εποχής με τις διδασκαλίες του Πλάτωνα σε σύνδεση με το χριστιανικό δόγμα, αλλά και με ανατολικές θρησκευτικές δοξασίες. Οι διδαχές του Ερμή του Τρισμέγιστου και του Ζωροάστη, του Πλωτίνου αλλά και της αιγυπτιακής θρησκείας ήταν πηγές έρευνας. Λίγοι ήταν οι μυημένοι «στα Πλατωνικά μυστήρια» και αυτοί είχαν ειδικά συμπόσια και τελετουργίες εμπνευσμένα από τους αλεξανδρινούς και νεοπλατωνικούς κύκλους. Το φιλοσοφικό σύστημα που διαμόρφωσε ο Φιτσίνο ήταν μορφή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες της εποχής. Εδώ μυήθηκαν στη φιλοσοφία τα πιο τρανταχτά ονόματα: Μποτιτσέλι, ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος, Ραφαήλ, Τιτσιάνο. Πολλά έργα τους ήταν παραγγελιές βασισμένες σε ιδέες της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας.
Ο Φιτσίνο επανάφερε την έννοια του συμβολισμού, της ικανότητας του ανθρώπου να δει πίσω από τα φαινόμενα. Να ανακαλύψει τα σύμβολα που κρύβει ένας μύθος, τις ιδέες που φέρει και την αλήθεια που μπορεί να φανερωθεί μονάχα βλέποντας από μία άλλη οπτική. Βασικό θέμα ήταν η κλασική μυθολογία διαποτισμένη από τη χριστιανική αρετή. Μπρος σε αυτήν τη σκέψη βλέπουμε ένα κύμα καλλιτεχνών να δημιουργούν αριστουργήματα με θέμα την ελληνική και την εβραϊκή μυθολογία. Ήταν ένα αλληγορικό όχημα που έφερε ιδέες όπως την αθανασία της ψυχής, τη δυνατότητα του ανθρώπου να συνδεθεί με το θείο, μέσα από τον δρόμο του ήρωα, ανυψώνοντας το πνεύμα με την υπέρβαση. Τη δυνατότητα του ανθρώπου να αντιληφθεί τον έρωτα, ως την επιθυμία για το ωραίο που οδηγεί τελικά στον Θεό.
Η «Αλληγορία της Άνοιξης» του Σάντρο Μποτιτσέλι είναι ένα περίφημο παράδειγμα της επιρροής του Νεοπλατωνισμού στην τέχνη. Την παρήγγειλε ο μαθητής του Φιτσίνο, ο Λορέντσο ντι Πιερφραντσέσκο των Μεδίκων, ξάδελφος του Λορέντζο του Μεγαλοπρεπούς. Ο Μποτιτσέλι πιθανότατα εμπνεύστηκε τη σύνθεση του πίνακα από το έργο του ποιητή της αυλής των Μεδίκων, Άντζελο Πολιτσιάνο, ενώ άλλες γραπτές πηγές λένε ότι επηρεάστηκε από το έργο του Οβίδιου, Fasti. Για τον πίνακα αυτό έχουν γίνει διάφοροι αποσυμβολισμοί από τους μελετητές της τέχνης, οι οποίοι συμφωνούν μεταξύ τους σε κάποια βασικά στοιχεία.
Στο κέντρο του πίνακα πρωταγωνιστεί η Αφροδίτη καθώς βρισκόμαστε στον κήπο της. Πίσω της βρίσκεται το ιερό φυτό της θεάς, η μυρτιά, σχηματίζοντας έναν τρούλο και ένα φωτοστέφανο. Η Αφροδίτη φορά τα χρώματα με τα οποία συνήθως απεικονίζεται η Παρθένος Μαρία και έχει την ίδια στάση, αυτή εξουσιάζει το παρελθόν το παρόν και το μέλλον. Στα δεξιά της βρίσκεται η έκφραση του σαρκικού έρωτα. Βλέπουμε τον Ζέφυρο να προσπαθεί να κλέψει τη Χλωρίδα και αυτή για να γλυτώσει να μεταμορφώνεται στην Άνοιξη, σύμβολο της γονιμότητας. Η Άνοιξη κρατά στο δεξί της χέρι τριαντάφυλλα που τα σκορπίζει στον κήπο.
Πάνω από την Αφροδίτη πετάει ο τυφλός έρωτας που σημαδεύει μία από τις τρεις Χάριτες. Κατά τη μυθολογία, αυτές είναι η ακολουθία της Αφροδίτης. Συμβολίζουν την τριαδικότητα της αγάπης. Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση αντιπροσωπεύουν τρεις αρετές, την πίστη, την ελπίδα, και την ευσπλαχνία. Σύμφωνα όμως με τη νεοπλατωνική θεωρία του Φιτσίνο, είναι η ομορφιά, η αγνότητα και η απόλαυση. Είναι τα τρία στάδια που θα κάνουν τον έρωτα να γίνει η γέφυρα προς την πνευματική ανύψωση.
Ο τυφλός έρωτας χτυπάει την αγνότητα που κοιτάει προς την τελευταία μορφή του πίνακα, που είναι ο Ερμής. Ο προστάτης του κήπου του παραδείσου, εκείνος που κοιτάει ψηλά και διώχνει με το μαγικό του σκήπτρο τα σύννεφα που κινδυνεύουν να σκοτεινιάσουν τον κόσμο. Ο πίνακας του Μποτιτσέλι κρύβει πολλές λεπτομέρειες και συμβολισμούς που δεν μπορούμε να αναλύσουμε σε αυτό το μικρό άρθρο. Με μία ματιά βλέπουμε την πορεία της ανθρώπινης συνείδησης μέσα από το σύμβολο του έρωτα, να περνάει από τις σαρκικές ηδονές, σε έναν πνευματικό έρωτα, προς τις ιδέες, προς τον Ερμή δάσκαλο της Σοφίας.
Είναι πολλά τα παραδείγματα που μπορούμε να πάρουμε από καλλιτέχνες που χρησιμοποίησαν τις νεοπλατωνικές ιδέες ως πηγή έμπνευσης. Η μεγαλύτερη όμως επιρροή που προσέφερε ο Νεοπλατωνισμός στην αναγέννηση, είναι ότι γέννησε μία νέα νοοτροπία. Πρόσφερε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να ασχοληθούν και να μελετήσουν με μία φιλοσοφική σκοπιά την έννοια του Θεού. Ανέπτυξε στους ανθρώπους τη συμβολική σκέψη και την ώθηση για την ερεύνα της φύσης και των νόμων της.
Η Αναγέννηση είναι για τους περισσότερους ανθρώπους μία εποχή που μας προκαλεί ένα δέος, λόγω των έργων που άφησε πίσω της. Χρειάζεται να μπορέσουμε αυτό το δέος να γίνει πηγή έμπνευσης και κινητήρια δύναμη. Να κατανοήσουμε ότι κάθε εξωτερική ομορφιά πηγάζει από μία εσωτερική πνευματική ομορφιά. Αυτό καλλιέργησε η αληθινή φιλοσοφία στους ανθρώπους της Αναγέννησης και αυτό είναι που έκανε και θα κάνει πάντα.
Πηγές:
- https://www.nea-acropoli-athens.gr/arthra/filosofia/1132-oi-metamorfwseis-ths-psyxhs-kata-ton-mpottitselli-meros-b
- https://theancientwebgreece.wordpress.com
- https://www.filosofikilithos.gr/marsilio-ficino/
- «Ιστορία της Τέχνης» του Janson Horst Waldemar εκδόσεις Ίων
- «Νεοπλατωνισμός» του Πελεγρίνη Θεοδοσίου εκδόσεις Κλαψινάκης