Όπως σε κάθε κρίσιμη περίοδο της Ιστορίας – και χρησιμοποιούμε τη λέξη “κρίσιμη” με την έννοια του μεταβαλλόμενου – μεγάλες ανθρώπινες μάζες μετακινούνται από ένα μέρος σε ένα άλλο, αναζητώντας μια αόριστη ευημερία που δεν περιορίζεται πάντα στο οικονομικό επίπεδο. Σίγουρα, υπάρχουν ομάδες που δραπετεύουν από τη φτώχεια, την ανεργία και συνεπώς από την έλλειψη μέσων επιβίωσης, και διασχίζουν χιλιόμετρα προσπαθώντας να βρουν έναν ονειρεμένο παράδεισο. Ο στόχος συνήθως βρίσκεται στις πλουσιότερες και πιο ανεπτυγμένες χώρες, και η ελπίδα είναι να επιτευχθεί αυτό το ίδιο επίπεδο ζωής μόλις φτάσουν σε αυτό το φανταστικό μέρος. Εάν προσθέσουμε σε όλο αυτό την υπερβολική ποσότητα προπαγάνδας που παρουσιάζει την ικανοποίηση με έναν ιδεατό τρόπο, δεν είναι παράξενο να υπάρχουν αποδράσεις από το γκρίζο και το μαύρο ώστε να φτάσουν το χρυσό και το λαμπερό.
Δυστυχώς η πραγματικότητα δεν συμβαδίζει με τις προσδοκίες και ξεκινούν νέες έξοδοι. Εκτός από αυτούς που αναζητούν έναν καλύτερο τρόπο ζωής, υπάρχουν και άλλοι, εξίσου απελπισμένοι, που αισθάνονται αποκλεισμένοι λόγω της εθνικότητας, της θρησκείας, των ιδεών τους, και διασχίζουν τη γη σαν παρίες, προσπαθώντας να βρουν ένα μέρος όπου θα αισθάνονται σεβαστοί, αν όχι αγαπητοί. Αλλά συμβαίνει το ίδιο: η ανοχή είναι ένα προϊόν που προωθείται ευρέως αλλά δύσκολο να βρεθεί στην πραγματικότητα. Έτσι η φυγή συνεχίζεται. Ο κόσμος είναι τόσο μεγάλος… δεν υπάρχει έστω και μια γωνιά για να ξεκουραστούμε από τόσα ταξίδια χωρίς προορισμό;
Δεν θα αναλύσουμε αυτές τις μαζικές φυγές που χαρακτηρίζουν το τέλος του εικοστού αιώνα. Αντίθετα, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά σε άλλους τρόπους φυγής που επηρεάζουν το άτομο μεμονωμένα και που, αργά ή γρήγορα, επηρεάζουν τον κόσμο. Δεν πρόκειται πλέον για τη φυγή από τη φτώχεια ή την ανοχή, αλλά από τον ίδιο μας τον εαυτό, από την εσωτερική σύγχυση που δεν εκφράζεται σε νομάδες, αλλά σε κοινωνίες άδειες από ανθρώπους.
Η φυγή από την κοινωνία
Καθώς αναπτύσσονται νέα μέσα για να παρέχουν μεγαλύτερη ευημερία στις κοινωνίες ή συστήματα για τον συντονισμό των ανθρώπων σε διάφορες πτυχές της ζωής τους, παρατηρείται ένα περίεργο αποτέλεσμα προς την αντίθετη κατεύθυνση. Τελικά, οι άνθρωποι αισθάνονται πνιγμένοι από τόσες προσφορές – όχι όλες τους ειλικρινείς – και καταλήγουν να αμφιβάλλουν για αυτά που θα έπρεπε να εκμεταλλευτούν, προσπαθώντας να αποφύγουν αυτά που θεωρούν περισσότερο υποχρεώσεις παρά παροχές.
Η κοινωνία δεσμεύει, οι κοινωνικές σχέσεις δεσμεύουν και εκτός από αυτούς που ζουν ακριβώς για αυτούς τους ξεκάθαρους δεσμούς και το φαινομενικό κύρος που προσδίδουν αυτές οι σχέσεις, οι υπόλοιποι δραπετεύουν και κλείνονται στη μοναξιά τους. Δραπετεύουν στα σπίτια τους, στα μικρά τους καταφύγια φίλων και συντρόφων, στις μικρές ομάδες, ή στη χειρότερη περίπτωση στην απόλυτη μοναξιά, για να μην υποκύψουν στην πίεση των μεγάλων ομάδων.
Μερικές φορές, κάποιοι χρησιμοποιούν τη φασαρία και την προσωρινή τρέλα των μαζικών εκδηλώσεων για να αποδράσουν μετά, με ακόμα μεγαλύτερη δύναμη, στη ζωική τους απομόνωση. Οι άνθρωποι το βάζουν στα πόδια ακόμα και από την απλή συνομιλία επειδή δεν υπάρχει η επιθυμία να αφήσουν κάποιον να τους γνωρίσει, να έρθουν σε επαφή με κάποιον που δεν ξέρουν ποιος είναι, ούτε υπάρχει η πρόθεση να γνωρίσουν άλλα άτομα. Η ανθρώπινη δυσπιστία εντείνει αυτήν τη φυγή από την κοινωνία.
Η φυγή από τις ανθρώπινες σχέσεις
Παρόλο που φαίνεται να βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου τα ταμπού καταρρίπτονται και είναι πιο εύκολο από ποτέ να συνδεθούμε μεταξύ μας, αυτή η σχέση γίνεται ολοένα και πιο επιφανειακή και παροδική. Οι δεσμοί φιλίας ή αγάπης προκύπτουν από τη μια στιγμή στην άλλη, αλλά εξίσου γρήγορα εξαφανίζονται. Στην πραγματικότητα, η φυγή αφορά στη δέσμευση που συνεπάγονται οι αληθινές ανθρώπινες σχέσεις. Μια αληθινή φιλία απαιτεί πίστη, σεβασμό, υπομονή, αγάπη… και τόσα άλλα, αλλά όχι για μια ή δύο μέρες, αλλά «για όλη τη ζωή», αν αυτή η έκφραση έχει ακόμα κάποιο νόημα.
Μια αληθινή αγάπη μπορεί να πηγάσει από μια σπίθα, αλλά είναι η συνειδητή δέσμευση που βοηθά να χτίζουμε αυτό το συναίσθημα καθώς περνά ο χρόνος. Στην αγάπη με δέσμευση, δεν μπορεί να υπάρχει βαρεμάρα, αγανάκτηση, συνεχής ενόχληση ή ανυπομονησία για αλλαγή, για άλλες αγάπες που να αντικαθιστούν αυτή που θεωρείται φθαρμένη ή απλά να προσδίδουν στη ζωή τη γοητεία του κάτι νέου. Ο άνθρωπος δεν πιστεύει ούτε στον εαυτό του ούτε στους άλλους· του λείπει η αυτοεκτίμηση – ή έχει πλεόνασμα εγωισμού – και δεν πιστεύει ότι οι άλλοι έχουν αυτό που του λείπει. Γι’ αυτό το βάζει στα πόδια μπροστά στις ανθρώπινες σχέσεις και πέφτει στην επιφανειακή και ζωική τριβή που όμως δεν τον ικανοποιεί επίσης.
Η φυγή μέσω των ναρκωτικών
Από τα ναρκωτικά μέχρι τον εθισμό στον κυβερνοχώρο, από την εθελοντική απομόνωση μέχρι την αυτοκτονία, ο άνθρωπος αναζητά διάφορες μορφές φυγής. Από τι φεύγει; Ίσως ακόμα και ο ίδιος να μην γνωρίζει… Ίσως τρέχει από την μοναξιά του, κάτι περισσότερο από τη μοναξιά, από ένα κενό. Από το μην βρίσκει τίποτα μέσα του, ούτε να έχει τρόπους ή δύναμη για να χτίσει μέσα του.
Είναι πολύ δύσκολο να είσαι μόνος, ειδικά όταν δεν έχεις εσωτερική ζωή, όταν δεν υπάρχουν σταθερές ιδέες ή συναισθήματα για να στηριχτείς. Όταν μας έχουν πείσει ότι δεν πρέπει να είμαστε πεπεισμένοι για τίποτα, όταν διδασκόμαστε καθημερινά ότι οι ιδεολογίες είναι επιζήμιες, ότι είναι καλύτερο να μη δενόμαστε με κανένα συναίσθημα, ότι είναι πιο παραγωγικό να αφήσουμε τους άλλους να δρουν ενώ εμείς παρατηρούμε την Ιστορία…
Έτσι, έχουμε τη φυγή στα ναρκωτικά για να ξεχάσουμε ότι δεν έχουμε αναμνήσεις, για να δημιουργήσουμε έναν ιδανικό αλλά τεχνητό κόσμο, για να μην αντιμετωπίσουμε κανένα πρόβλημα ή να αναζητήσουμε λύσεις που θα μας βοηθήσουν να περπατήσουμε με ανοικτά μάτια στη ζωή. Ο πόνος δεν είναι πάντα τόσο τρομερός όσο φαίνεται· πολλές φορές διδάσκει περισσότερο από την αδιαφορία και την έλλειψη ενδιαφέροντος για αυτό που συμβαίνει· ο πόνος εξαγνίζει αν εξάγουμε υγιείς εμπειρίες από αυτόν. Όπως και να έχει, μέχρι πότε και πόσο μπορούμε να δραπετεύουμε μέσω των ναρκωτικών; Είναι μόνο ένας πιο επιμήκης θάνατος από αυτόν που επιλέγει την άμεση αυτοκτονία, την πλήρη εγκατάλειψη κάθε προσπάθειας.
Και τώρα η τεχνολογία έχει δώσει στα χέρια εκατομμυρίων ανθρώπων έναν άλλο τρόπο διαφυγής: δημιουργώντας σχέσεις μεταξύ όλων των ηπείρων, αλλά με μια οθόνη ανάμεσα. Υπάρχουν άνθρωποι που ζουν παρακολουθώντας τους αγαπημένους ή μισητούς τους χαρακτήρες στην τηλεόραση και υπάρχουν άνθρωποι που ζουν μιλώντας, ακούγοντας, πληροφορούμενοι για τη ζωή και τα θαύματα που συμβαίνουν σε κάθε γωνιά του κόσμου μέσω ενός υπολογιστή. Η επικοινωνία, η οποία θα έπρεπε να κοινωνεί ένα μήνυμα, έχει γίνει ένας νέος τρόπος φυγής από τον εαυτό μας.
Η φυγή από τη γνώση
Είναι παράδοξο να διαπιστώνουμε πώς ορισμένοι, προσπαθώντας να μάθουν περισσότερα για να επιτύχουν περισσότερα, κλείνονται μέσα στον κόσμο των βιβλίων και των μελετών, των ενημερωτικών δημοσιεύσεων, των ανταγωνιστικών εξετάσεων για να κατακτήσουν καλύτερες θέσεις εργασίας, των ατελείωτων ειδικεύσεων για να φτάσουν στο επιθυμητό στόχο της ευρυμάθειας.
Δεν θέλουμε να πούμε ότι η γνώση είναι κάτι αρνητικό· το αντίθετο. Μόνο μετατρέπεται σε κάτι αρνητικό όταν γίνεται διέξοδος, ένας τρόπος να γεμίσουμε εσωτερικά κενά που θα παραμείνουν κενά. Επειδή όσο κι αν μελετάμε, στο τέλος, όταν μένουμε μόνοι με τον εαυτό μας, θα προκύψει το μοιραίο ερώτημα: σε τι μου χρησιμεύει όλη η γνώση που απέκτησα, εκτός από το να αποκτήσω αξία στα μάτια των άλλων; Έχω βελτιωθεί εγώ ο ίδιος, έχω αναπτυχθεί εσωτερικά, έχω περισσότερα μέσα για να αντιμετωπίσω τις δυσκολίες που συναντώ στη ζωή;
Υποστηρίζουμε πάντα, μέσα από αυτές τις σελίδες και από αλλού, γραπτά και προφορικά, ότι οι σοφοί όλων των εποχών είχαν δίκιο που προσέφεραν αυτό το υπέροχο εργαλείο στο ανθρώπινο ον: τη γνώση, την αληθινή γνώση, δηλαδή τη γνώση του να ζεις, να ξέρεις πώς να εφαρμόζεις αυτό που έμαθες και όχι μόνο σε ένα εργαστήριο ή ένα γραφείο. Τη γνώση ώστε να ανακαλύψεις τις χιλιάδες απαντήσεις που κρύβονται επιδέξια στη φύση.
Ωστόσο, σήμερα, αυτού του είδους η σοφία σχεδόν δεν υπάρχει. Έχει αντικατασταθεί από τη μεθοδική και συστηματική γνώση, από τη διανοητική άσκηση, από τον νου που είναι απασχολημένος με το πως να ξεφύγει για άλλη μια φορά. Η αντίδραση γίνεται αντιληπτή επίσης: είναι η φυγή προς την αμάθεια, η περιφρόνηση κάθε μορφής κουλτούρας, μάθησης και μεταβίβασης εμπειριών. Είναι η ψεύτικη ελευθερία του να ζεις καθημερινά με ό,τι καταλαβαίνεις με κάποιον τρόπο, αν καταλαβαίνεις κάτι, αφήνοντας ελεύθερα τα πιο ποικίλα πάθη σου ως το μοναδικό μέσο έκφρασης.
Η φυγή από τον Θεό
Ίσως παρωχημένη και εκτός μόδας, αλλά παρούσα σε όλους τους πολιτισμούς η έννοια του Θεού, του ιερού, του πνευματικού και αιώνιου κατέχει μια θέση στην ανθρώπινη συνείδηση. Γιατί θεωρείται παρωχημένη; Ακριβώς εξαιτίας της φύσης της φυγής: είναι πιο εύκολο να αρνηθούμε αυτές τις έννοιες παρά να αντιμετωπίσουμε τον εαυτό μας, να διατυπώσουμε θεμελιώδεις ερωτήσεις και να αναζητήσουμε τις αντίστοιχες απαντήσεις.
Η άρνηση του θείου είναι μια διαφυγή από αυτό· δεν επαρκεί να πούμε ότι ο Θεός δεν υπάρχει για να πάψει να υπάρχει. Είτε μας αρέσει είτε όχι, η άρνηση είναι η αποδοχή «κάτι» μεγάλου, απροσδιόριστου, ιερού καθώς αφορά στις πιο βαθιές ρίζες της ύπαρξης, που λόγω της ίδιας του της φύσης, απαιτεί. Απαιτεί να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, να φτάσουμε στον εαυτό μας, να έρθουμε σε επαφή με αυτό το άγνωστο Εγώ, που ωστόσο είναι ο ίδιος μας ο εαυτός.
Όπως σε κάθε φυγή, προσπαθούμε να αφήσουμε κάτι πίσω μας για να φτάσουμε σε ένα σημείο προορισμού. Που θέλουμε να φτάσουμε όταν το σκάμε από το θείο; Δεν πιστεύω ότι αναζητούμε το αντίθετο του, το δαιμονικό. Κανείς άνθρωπος στα καλά του δεν αναζητά τον διάβολο, εκτός αν επιθυμεί να «πουλήσει την ψυχή του» και να αποκομίσει εύκολα οφέλη. Φεύγουμε από το θείο για να μην γίνουμε καλύτεροι, όχι για να γίνουμε χειρότεροι· και πάνω απ’ όλα, επειδή δεν ξέρουμε – ή δεν μας έχουν διδάξει – πώς να γίνουμε καλύτεροι, και γι’ αυτό ο Θεός αποτελεί μέρος από τις πολλές πλάνες που αποφεύγει ο άνθρωπος.
Η φυγή από τον εαυτό
Μέσα σε κάθε έναν κρύβεται ένα ον που δεν εκδηλώνεται πάντα. Μερικές φορές δεν το κάνει επειδή δεν το γνωρίζουμε, άλλες φορές επειδή δεν του παρέχουμε τα μέσα για να το κάνει, και άλλες φορές επειδή δεν θέλουμε να το κάνει. Υπάρχουν εκείνοι που προτιμούν την απόδραση στο κενό παρά να κοιταχτούν πρόσωπο με πρόσωπο με τον εαυτό τους. Δεν είναι κοινά μέρη, όχι… Εξαρτάται από το που βρίσκεται το «εγώ είμαι», για να είμαστε αληθινά ή να ξεφύγουμε από αυτό που είμαστε.
Αυτή είναι η μεγάλη δειλία από την οποία πηγάζουν όλες οι άλλες. Να μην αναγνωρίζεις τον εαυτό σου, να μην τον αποδέχεσαι, να μην τον συμπαθείς, να μην αποδέχεσαι τη συναναστροφή με τον εαυτό σου, να μην έχεις την πρόθεση να βελτιωθείς γνωρίζοντας ότι μπορείς να το κάνεις, να μην θέλεις να αφήσεις χώρο για αυτόν τον καημένο κρατούμενο γκρεμίζοντας τα κάγκελα της φυλακής του. Προς τα πού οδηγεί; Προς τα πού οδηγεί η φυγή από τον εαυτό σου; Στο να πεις «είμαι το πρόσωπό μου, το σώμα μου, η φωνή μου, οι αισθήσεις μου»; Και τι θα συμβεί με αυτήν τη σχετική ταυτότητα όταν ο χρόνος αρχίσει να φθείρει την υλική μας ενδυμασία; Δεν είναι κάποιο κλισέ, όχι… Εξαρτάται από πού τοποθετείται το «εγώ είμαι», για να γίνουμε πραγματικά αυτό που είμαστε ή για να το σκάσουμε από αυτό που είμαστε.
Δυστυχώς, τα ίδια σκοτεινά κίνητρα που ωθούν τους δυστυχείς και τους κατατρεγμένους να μεταναστεύσουν, κάνουν τους ανθρώπους να ξεκινούν ταξίδια κάθε είδους για να μην αντικρύσουν αυτόν που αναπόφευκτα πρέπει να αντιμετωπίσουν, αν δεν θέλει να καταδικαστούν σε μια αέναη περιπλάνηση χωρίς νόημα. Το θάρρος να βρεις και να αναγνωρίσεις τον εαυτό σου είναι ίσως η πηγή πολλών άλλων λύσεων.
Αν όλοι οι άνθρωποι του κόσμου σταματούσαν να το βάζουν στα πόδια από τον εαυτό τους, αν έδιναν χώρο στο εσωτερικό τους ον -και όχι μόνο χώρο, αλλά ζωή- τότε ίσως άρχιζε να μειώνεται η τόση φυσική και η ηθική δυστυχία, ίσως υπήρχαν λιγότεροι πεινασμένοι και λιγότεροι κατατρεγμένοι, ίσως υπήρχε περισσότερη ευτυχία, περισσότερη γαλήνη, περισσότερη ευκολία στη ζωή, περισσότερη κατανόηση, περισσότερη αληθινή συναδελφοσύνη.
Μέχρι τότε, βρισκόμαστε στην εποχή της «μεγάλης φυγής»… Αλλά μπορεί να συμβεί και το ότι, τρέχοντας πίσω από ένα αδύνατο και αποφεύγοντας ένα άλλο αδύνατο, μερικοί θα συμπέσουν στα βήματά τους και θα σταματήσουν για να ανασάνουν, ανακαλύπτοντας ότι δεν υποφέρουν από μια μοναδική και ιδιαίτερη δυστυχία. Μπορεί πολλοί από τους «φυγάδες» να συνειδητοποιήσουν επίσης ότι κανένα τέρας δεν τους καταδιώκει, ούτε προχωρούν προς τον παράδεισο. Μπορεί να ανάψει ένα φως και κάποιοι, πολλοί, να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι απλά περνούσαν μέσα από τη ζωή με τα μάτια κλειστά.