Έθιμα για την Καθαρά Δευτέρα

Γαϊτανάκι

Πότε: Καθαρά Δευτέρα.

Πού: Καρπενήσι και Λειβαδιά (συναντάται και στην υπόλοιπη Ελλάδα).

Περιγραφή: Δρώμενο που χορεύεται από έξι ζευγάρια χορευτών, γύρω από ένα μεγάλο στύλο που τον στηρίζει ένα μέλος της ομάδας. Στην κορυφή του στύλου είναι πιασμένες αρκετές πολύχρωμες και μακριές κορδέλες. Κάθε κορδέλα (γαϊτάνι) την κρατάει ένας χορευτής και γυρίζει γύρω-γύρω τραγουδώντας κάποιο τραγούδι. Κάθε χορευτής περνάει τη μια φορά μέσα και την άλλη φορά έξω από τον άλλον, κι έτσι οι κορδέλες πλέκονται πολύχρωμες πάνω στο κοντάρι δημιουργώντας διάφορα χρωματιστά σχέδια.

Σκοπός: Υποδοχή της άνοιξης. Θεωρείται πως επιφέρει γονιμότητα και συνέχιση της ζωής.

Προέλευση: Οι κάτοικοι του Καρπενησίου ισχυρίζονται πως το έθιμο ήρθε με τους πρόσφυγες από τη Μ. Ασία, αλλά έχει σαφείς αρχαίες ρίζες, που σχετίζονται με τον ρυθμό της σπείρας ως συμβόλου της ζωής η οποία εξελίσσεται μέσα από αντιθέσεις.

Αχυρένιος-Γληγοράκης

Πότε: Καθαρά Δευτέρα.

Πού: Βόνιτσα.

Περιγραφή: Οι ψαράδες, αφού πιούν και μασκαρευτούν, βλέπουν το ομοίωμα ενός ανθρώπου που ονομάζουν «Γληγοράκης» να έρχεται στον δρόμο για το κοιμητήριο. Φτιαγμένος πρόχειρα από άχυρο και παλιά ρούχα κάνει την είσοδό του πάνω σε έναν γάιδαρο, που τον τραβά ένας αγροφύλακας, ενώ του προσφέρουν βοήθεια δύο γιδοβοσκοί. Ακολουθούν η μάνα, η γυναίκα, οι μοιρολογίστρες, ο γιατρός, οι συγγενείς, ο παπάς. Τα λόγια του είναι παραλλαγμένα τροπάρια της νεκρώσιμης ακολουθίας. Το δειλινό γίνεται μεγάλο γλέντι με θαλασσινά, άφθονο κρασί, χορό και τραγούδι. Προς το τέλος της τελετής, σε κάποια διακοπή του γλεντιού, κάποιος εκφωνεί τον επικήδειο, που δεν είναι παρά μια καυστική σάτιρα της επικαιρότητας. Το απόβραδο ο Γληγοράκης στην άκρη του γιαλού ή μέσα σε πρόχειρα κατασκευασμένη βάρκα ρίχνεται στη φωτιά. Γύρω από τον αχυρένιο ομοίωμα που σιγοκαίγεται εξακολουθεί το γλέντι.

Σκοπός: Αναβίωση παλιού θρύλου με διονυσιακές ρίζες. Υποδοχή της Άνοιξης και ξόρκισμα όλων των κακών.

Προέλευση: Οι απόψεις για την προέλευση του εθίμου διίστανται. Κατά μία εκδοχή το έθιμο είναι εξέλιξη της σκωπτικής παράστασης κάποιων μοναχών της Αγίας Παρασκευής εις βάρος ενός μοναχού με το όνομα Γρηγόριος. Άλλοι υποστηρίζουν ότι το έθιμο είναι κληρονομιά από τους Βενετσιάνους από την περίοδο που κατείχαν την περιοχή. Η επικρατέστερη άποψη στη Βόνιτσα είναι αυτή που θέλει τον Γληγοράκη ψαρά, ο οποίος αρνήθηκε τη θάλασσα και έψαξε τη τύχη του στη στεριά. Η θάλασσα όμως τον εκδικήθηκε και τον έριξε στα ξένα, να ταλαιπωρείται και να μην μπορεί να έχει σταθερή δουλειά.

Ψάχνοντας πιο βαθιά στον χρόνο θα βρούμε στοιχεία λατρείας της θεάς Δήμητρας. Οι μπάλες σανού γύρω από το μαύρο αχυρένιο ομοίωμα σηματοδοτούν τη χθόνια προέλευση του εθίμου και τον συσχετισμό με τη Γη και τα δημητριακά. Το εναλλακτικό όνομα «Γληγοράκης» σχετίζεται με την επιτάχυνση της καλοχρονιάς και της καλής εσοδείας, τη γρήγορη και επιτυχή ανάπτυξη των δημητριακών που σε αυτή την εποχή είναι που πρώτα προβάλλουν από το χώμα. Σχετίζεται επίσης και με την υποδοχή της Άνοιξης.

Βλάχικος Γάμος και χορός του πεθαμένου

Πότε: Ξεκινάει την Κυριακή της Αποκριάς και κορυφώνεται την Καθαρά Δευτέρα.

Πού: Θήβα.

Περιγραφή: Την Κυριακή της Αποκριάς οι Καπεταναίοι με τον Πανούση-σάτυρο (υπηρέτη), το φλάμπουρο και τα τοπικά όργανα (νταούλι και πίπιζα), φέρνουν βόλτα στα βλάχικα κονάκια και συναθροίζουν τα παλικάρια του μπουλουκιού, τους Βλάχους Μακεδόνες και Λιάπηδες. Συγκεντρώνονται τα μπουλούκια στους κεντρικούς δρόμους και στην πλατεία και χορεύουν. Το βράδυ γίνεται το προξενιό και τα αρραβωνιάσματα, και ο χορός συνεχίζεται μέχρι τα ξημερώματα. Το πρωί της Καθαράς Δευτέρας σκούζει ο σκάρος (εγερτήριο) και κάθε μπουλούκι χωριστά ανάβει τη φωτιά του στην οποία και ψήνεται η προπύρα (πίτα) της νύφης, ενώ τα παλικάρια χορεύουν τον πυρρίχιο χορό. Το μεσημέρι τα μπουλούκια που στο μεταξύ έχουν συγκεντρωθεί στο εξωκλήσι της Αγίας Τριάδας, ξεκινούν την πομπή για το κέντρο της Θήβας όπου και θα γίνει ο γάμος. Αφήνουν τα προικιά της νύφης στην πλατεία, οι άνθρωποι αρχίζουν να χορεύουν κι έτσι ξεκινάει το ξύρισμα του γαμπρού. Ακολουθεί ο «Βλάχικος Γάμος» και στο τέλος «ο χορός του πεθαμένου».

Σκοπός: Ο Βλάχικος Γάμος εξασφαλίζει γονιμότητα και καλοτυχία. Ο χορός του πεθαμένου συμβολίζει τον θάνατο του χειμώνα και τη γέννηση της Άνοιξης.

Προέλευση: Πιστεύεται από τους ντόπιους ότι είναι κατάλοιπο της διονυσιακής παράδοσης (πομπή, πυρρίχιος χορός, βακχευόμενος σάτυρος) στους Βλάχους της Πίνδου. Πρόκειται για τα Βουκόλια της Θήβας (αρχαία διονυσιακή γιορτή που κατέληγε σε γάμο).

«Μπουρανί και Καρναβάλι»

Πότε: Καθαρά Δευτέρα.

Πού: Τύρναβος.

Περιγραφή: Το καρναβάλι του Τυρνάβου είναι ξακουστό. Ξεκινάει με την έναρξη του Τριωδίου και κορυφώνεται την Καθαρά Δευτέρα με το Μπουρανί. Στο καρναβάλι του Τυρνάβου, όπως και άλλων περιοχών, γίνονται μεταμφιέσεις, υπάρχει άφθονο κρασί και μία κατάσταση χαράς, ανεμελιάς και αποδέσμευσης από τα «πρέπει». Όσοι συμμετέχουν χορεύουν, τραγουδούν και κάνουν άσεμνες χειρονομίες, κρυμμένοι πίσω από τη μάσκα. Το μπουρανί είναι μία αλάδωτη σούπα, παρασκευασμένη, σύμφωνα με την παράδοση, από τα πρώτα χόρτα της Άνοιξης. Την Καθαρά Δευτέρα λοιπόν κερνάνε τη σούπα και κάνουν «πιπεράτα» πειράγματα, ενώ όλοι χορεύουν γύρω από το παραδοσιακό γαϊτανάκι που συμβολίζει τον κύκλο της ζωής και του θανάτου. Χαρακτηριστικό στον Τύρναβο είναι το φαλλικό στοιχείο, που υπάρχει στους εορτασμούς της Αποκριάς. Μάλιστα κατά διαστήματα απαγορεύτηκε, επειδή θεωρήθηκε ότι προσβάλει «τα χρηστά ήθη». Ακόμα και τότε όμως γιορταζόταν κρυφά.

Σκοπός: Το ξύπνημα της φύσης την Άνοιξη με φωνές, κουδούνες, δυνατά χτυπήματα στο έδαφος. Επίσης εκείνη την περίοδο, όπως και το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων, λένε ότι ανεβαίνουν οι νεκροί στον επάνω κόσμο. Ένας από τους σκοπούς των καρναβαλιστών είναι να ξορκίσουν τα πνεύματα των νεκρών και το κακό. Ακόμα πολλά έθιμα έχουν να κάνουν με τον θάνατο και τον γάμο, συμβολίζοντας τον κύκλο της ζωής και του θανάτου, αλλά και τη γονιμότητα, που έρχεται με την άνοιξη.

Προέλευση: Παρόμοια έθιμα υπήρχαν στην αρχαία Ελλάδα προς τιμήν του Διονύσου, αλλά και σε άλλες χώρες, όπως η Αίγυπτος με τις γιορτές της Ίσιδας, αλλά και στην εβραϊκή θρησκεία με το Πονρίμ.

Κούλουμα

Πού: Σε ολόκληρη τη Στερεά Ελλάδα κυρίως αλλά και σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο.

Πότε: Καθαρά Δευτέρα

Περιγραφή: Οι οικογένειες πηγαίνουν στην εξοχή κρατώντας καλάθια με νηστίσιμα φαγητά, ενώ τα παιδιά πετούν πολύχρωμους χαρταετούς. Συνήθως γίνονται διαγωνισμοί για το ποιος χαρταετός θα πετάξει ψηλότερα, ενώ στο τέλος της ημέρας τους αφήνουν να πετάξουν ελεύθεροι στον ουρανό.

Σκοπός: Ουσιαστικά η υποδοχή της Άνοιξης.

Προέλευση: Διονυσιακά κατάλοιπα. Επίσης στην Κίνα συναντάται η κατασκευή και το πέταγμα χάρτινων, και από άλλα υλικά κατασκευασμένων, αετών συμβολίζοντας την πτήση προς την ελευθερία.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ζούμε σε μια χώρα που κάθε σπιθαμή του εδάφους της μαρτυρεί πολιτισμό και ιστορία. Είναι ένα προνόμιο μοναδικό, το οποίο όμως δημιουργεί και τη σοβαρή υποχρέωση της προστασίας αυτής της κληρονομιάς. Η πολιτιστική κληρονομιά μας παραμένει δάσκαλος και οδηγός, η εσωτερική μας δύναμη, η ευσυνειδησία και η υπερηφάνεια μας, αλλά και η ταυτότητά μας.

Πέρα όμως από τη διαφύλαξή της ταυτότητάς μας, βαθύτερος σκοπός όλων αυτών των εορτών είναι η βίωση μιας στιγμής που ξεπερνάει τον φθαρτό χρόνο και η επιστροφή στον μυθικό χρόνο, μιας στιγμής πιο πνευματικής που αγγίζει τα όρια του ιερού, μιας στιγμής που θα μας κάνει να μεγαλώσουμε, να υψωθούμε προς τον ουρανό, να πλησιάσουμε προς το ανώτερο, προς το πιο πνευματικό μας μέρος.

Μέσα από την αναβίωση των εθίμων του χειμώνα, λόγω του μυστηριακού τους χαρακτήρα, δίνεται η ευκαιρία της ένωσης με την πρωταρχική αιτία, με το κέντρο και τη βαθιά κατανόηση ότι ο εξαγνισμός σε όλα τα επίπεδα επιτρέπει περισσότερο το άγγιγμα της ουσίας. Η αιώνια πάλη μεταξύ καλού και κακού φαίνεται έντονα μέσα από τον δυισμό των δυνάμεων που παρουσιάζονται στην πληθώρα των εθίμων. Απαραίτητο στάδιο η βουτιά στο σκοτάδι, ο θάνατος, για να πραγματοποιηθεί η Αναγέννηση.

Συγγραφέας: Συγγραφική Ομάδα