«Η τωρινή μας λήθη και ο ύπνος δεν θα διαρκέσουν για πάντα. Τα σύννεφα θα σκορπιστούν και οι διάδοχοί μας θα μπορέσουν να γυρίσουν στους κόλπους του αγνού φωτός των αρχαίων εποχών».
Πετράρχης, Αφρική (ΙΧ, 453), 1338
Με τον όρο Αναγέννηση (Rinascimiento) χαρακτηρίζεται ένα πολυσύνθετο και εξαιρετικά περίπλοκο φαινόμενο που σημειώνει το πέρασμα από το Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή. Οι μεγάλοι Ιταλοί ποιητές Πετράρχης και Βοκκάκιος (14ος αιώνας) είναι οι πρώτοι που θεώρησαν την περίοδο στην οποία ζούσαν ως εποχή σκότους και νύχτας, σε αντίθεση με το φως και τη λαμπρότητα της αρχαιότητας, και προανήγγειλαν με τα έργα τους την επερχόμενη μεταβολή.
Η Αναγέννηση είχε τις ρίζες της στην εκ νέου ανακάλυψη των ηθικών, πνευματικών και καλλιτεχνικών αξιών που αναπτύχθηκαν στην αρχαιότητα στη Μεσογειακή Λεκάνη. Έστρεψε το ενδιαφέρον της στον ελληνορωμαϊκό κυρίως κόσμο, αλλά και στις παραδόσεις των Αιγυπτίων, Εβραίων και Χαλδαίων.
Απελευθερωμένη από το δογματισμό της μεσαιωνικής περιόδου, δημιούργησε νέες μορφές έκφρασης και άνοιξε νέους ορίζοντες προσφέροντας μια νέα εικόνα για τον άνθρωπο και για τον κόσμο. Η συμβολή της εκφράστηκε σε όλους τους τομείς του πολιτισμού: τέχνη, λογοτεχνία, επιστήμη, φιλοσοφία, μέσα από μεγάλες μορφές που αναβίωσαν την αρχαία αίγλη. Και αυτό το πέτυχε σε λιγότερο από δύο αιώνες.
Αυτήν την κρίσιμη ιστορική στιγμή συναντάμε ξεκάθαρα για άλλη μια φορά την παρουσία μεγάλων ιστορικών προσωπικοτήτων και την ύπαρξη συγκεκριμένων ανθρώπινων πυρήνων, τόσο στο Βυζάντιο όσο και στη Δύση. Έργο των πρώτων ήταν να διασώσουν την αρχαία γνώση που είχε διατηρηθεί στο Βυζάντιο μετά από την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και να τη μεταφέρουν, όταν αυτό έπεσε στα χέρια των Τούρκων, στη Δυτική Ευρώπη. Και έργο των δεύτερων ήταν να προετοιμάσουν το έδαφος και να δημιουργήσουν τις κατάλληλες συνθήκες για να ανθίσει πάλι αυτή η γνώση στη Δύση, για να ανακαλύψει ξανά ο κόσμος τις ρίζες του, την παραδοσιακή σοφία, και να δοθεί μια νέα ισχυρή ώθηση στο ιστορικό γίγνεσθαι.
Για άλλη μια φορά η Ιεραρχία επαγρύπνησε για τη διάσωση και για την μεταλαμπάδευση της γνώσης από έναν κόσμο που έδυε, σ’ έναν άλλο που ξαναγεννιόταν. Αν κάθε φορά που η ανθρωπότητα βρίσκεται σε περίοδο παρακμής, δεν υπήρχαν άνθρωποι που να διαφυλάττουν τις κατακτημένες γνώσεις, τις αξίες και τη σοφία του παρελθόντος, που παρασύρονται από την πτώση ενός πολιτισμού και κινδυνεύουν να χαθούν, τότε οι σκοτεινές περίοδοι της ιστορίας θα διαρκούσαν πολύ περισσότερο και η επιστροφή σε μια νέα εποχή ακμής θα ήταν πολύ πιο αργή και κοπιαστική.
«Αν επιτρέπεται να μιλάμε για μια χρυσή εποχή αυτή ασφαλώς θα είναι εκείνη που γεννά χρυσά πνεύματα».
Επιστολή του Μαρσίλιο Φιτσίνο
Το ξεκίνημα της Αναγέννησης έγινε με τη μετάβαση στην Ιταλία βυζαντινών λογίων πριν από την πτώση της Κωνσταντινούπολης και με την επαφή και την ανταλλαγή ιδεών που έγινε στη διάρκεια της Συνόδου Φεράρας–Φλωρεντίας μεταξύ της ιταλικής και της βυζαντινής αντιπροσωπείας. Ο πρώτος λοιπόν πυρήνας δημιουργήθηκε στη Φλωρεντία και μετά το αναγεννησιακό πνεύμα εξαπλώθηκε αργά ή γρήγορα τον 15ο και 16ο αιώνα σε όλη την Ευρώπη.
Σ’ αυτήν την πόλη και στα περίχωρά της γεννήθηκαν ή συγκεντρώθηκαν μέσα σε λίγες μόλις δεκαετίες μεγάλες μορφές: φιλόσοφοι, καλλιτέχνες, πολιτικοί, μαικήνες που είχαν ως αποστολή τη δημιουργία μιας νέας αναγέννησης, μιας νέας φωτεινής εποχής για την Ευρώπη. Το έδαφος είχε ήδη προετοιμαστεί από το trecento (14ο αιώνα) και στο quattrocento (15ο αιώνα) έχουμε τη μεγάλη πολιτιστική έκρηξη.
Καλλιτέχνες όπως ο Μπρουνελλέσκι και ο Ντονατέλλο μελέτησαν τα αρχαία ερείπια και εμπνεύστηκαν από αυτά. Φιλόσοφοι όπως ο Φιτσίνο, ο Πίκο ντελλα Μιράντολα, ο Τζιορντάνο Μπρούνο και ο Τομμάσσο Καμπανέλλα εντρύφησαν σε αρχαία κείμενα όλης της Μεσογειακής Λεκάνης μετατρέποντάς τα σε ζωντανή φιλοσοφία. Ζωγράφοι όπως ο Ραφαήλ, ο Μποττιτσέλλι και ο Μιχαήλ Άγγελος ασχολήθηκαν με μύθους και σύμβολα για να γονιμοποιήσουν τη φαντασία τους και να ανανεώσουν την καλλιτεχνική έκφραση. Και μορφές όπως του Λεονάρντο ντα Βίντσι, συγκέντρωσαν στο πρόσωπό τους, με την ευρύτητα και την πολλαπλότητα των πνευματικών τους ενδιαφερόντων, όλα τα ιδεώδη της Αναγέννησης. Δημιούργησαν το πρότυπο του οικουμενικού ανθρώπου.
«Ο νους του καλλιτέχνη παίρνει για μοντέλο τον θείο νου… Η ζωγραφική είναι επιστήμη και γνήσια κόρη της φύσης, επειδή η φύση τη γεννάει. Θα μπορούσαμε δικαιωματικά να την ονομάσουμε…συγγενή του Θεού».
Λεονάρντο ντα Βίντσι
Η Πλατωνική Ακαδημία της Φλωρεντίας
Σταθμός της Αναγέννησης στον τομέα της φιλοσοφίας ήταν η συνάντηση στη Φλωρεντία, στα πλαίσια της Συνόδου που προαναφέραμε, του πλατωνικού φιλοσόφου Πλήθωνα Γεμιστού με τον ηγέτη της πόλης Κόζιμο των Μεδίκων. Αποτέλεσμά της υπήρξε η ίδρυση, το 1462, της Πλατωνικής Ακαδημίας.
Ο Κόζιμο ενδιαφερόταν πολύ για τη φιλοσοφία, την τέχνη, τη λογοτεχνία και είχε αρκετές γνώσεις της ελληνικής, εβραϊκής και αραβικής γλώσσας. Ήταν εξαιρετικά γενναιόδωρος και μετέβαλε τη Φλωρεντία σε εστία πνευματικής δραστηριότητας, που μόνο με την Αθήνα της κλασικής εποχής μπορεί να συγκριθεί.
Συγκέντρωσε γύρω του τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες και λόγιους της εποχής του και ξόδεψε μεγάλο μέρος της τεράστιας περιουσίας του για την αγορά κλασικών χειρογράφων, που του τα έφερναν από την Αλεξάνδρεια και την Ελλάδα, και φρόντιζε για τη μετάφρασή τους. Έτσι η περίοδος της Αναγέννησης στη Φλωρεντία ταυτίζεται με την ιστορία του Οίκου των Μεδίκων, που έγιναν υποστηρικτές και ηθικοί και υλικοί ενισχυτές κάθε πνευματικής και καλλιτεχνικής εκδήλωσης.
Στον Κόζιμο βλέπουμε να αναβιώνουν τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους μεγάλους μύστες που έχουν ως έργο να δώσουν στους ανθρώπους, μέσα από την ισχυρή πολιτική τους βούληση, μια μεγάλη πολιτιστική και πνευματική ώθηση που αφορά τις τέχνες, τις επιστήμες και τα γράμματα. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση το έργο αυτό δεν σταματάει στο πρόσωπο του Κόζιμο. Επεκτείνεται και σε άλλα μέλη της οικογένειας των Μεδίκων, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα τον εγγονό τού Κόζιμο, Λορέντζο τον Μεγαλοπρεπή και το γιο τού Λορέντζο, Τζιοβάννι, που έγινε γνωστός ως Πάπας Λέων Ι΄. Και οι δύο γαλουχήθηκαν με τις αρχές της Πλατωνικής Ακαδημίας και ενστερνίστηκαν και διέδωσαν τα αναγεννησιακά ιδεώδη.
Η Πλατωνική Ακαδημία της Φλωρεντίας αποτέλεσε τον κοινό άξονα όλων των «μάγων» ή φυσικών φιλοσόφων της Αναγέννησης και συνδέθηκαν μαζί της τα λαμπρότερα πνεύματα της εποχής: καλλιτέχνες, πολιτικοί, λόγιοι και επιστήμονες, όπως οι Μέδικοι, ο Πίκο ντελλα Μιράντολα, ο Πολιτσιάνο, ο Λαντίνο, ο ντα Βίντσι, ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Μποτιτσέλλι, ο Ραφαήλ, ο Αλμπέρτι, ο Καστιλιόνε και άλλοι.
Ο διευθυντής της, Μαρσίλιο Φιτσίνο, με τις μεταφράσεις του έφερε πάλι στο προσκήνιο όλη την ξεχασμένη γνώση: τους πλατωνικούς διαλόγους, τους Νεοπλατωνικούς φιλοσόφους, τους Ορφικούς Ύμνους, το Corpus Hermeticum. Και με τα δικά του έργα, κυρίως την «Πλατωνική Θεολογία» και τα τρία βιβλία «Περί Ζωής» επιχείρησε να δώσει μια ολοκληρωμένη θεώρηση του σύμπαντος, ένα σύστημα ιδεών που δεν άφησε ανεπηρέαστο -για τρεις τουλάχιστον αιώνες- κανένα μεταγενέστερο φιλόσοφο της Δύσης.
Αναβίωσε τη νεοπλατωνική διδασκαλία της Ψυχής του Κόσμου και δημιούργησε ένα φυσικό σύστημα αλληλεπιδράσεων σε όλους τους κόσμους -νοητικούς, ψυχικούς και φυσικούς- βασισμένο στην αστρολογία και στη φυσική μαγεία. Το βιβλίο του «Πλατωνική Θεολογία», με υπότιτλο «Περί της αθανασίας των ψυχών», επέδρασε ουσιαστικά στη φιλοσοφία και τη θεολογία της εποχής του και αξίζει να σημειωθεί ότι συνέβαλε καθοριστικά στο να καθιερωθεί η αθανασία της ψυχής ως επίσημο δόγμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στη Σύνοδο του Λατερανού το 1512, δεκατρία χρόνια μετά το θάνατό του.
Μια άλλη εξέχουσα φυσιογνωμία της Πλατωνικής Ακαδημίας ήταν ο Πίκο ντελλα Μιράντολα, ένα εξαιρετικά προικισμένο άτομο με τεράστια ευρυμάθεια, που στη διάρκεια της σύντομης και ταραχώδους ζωής του προκάλεσε κατάπληξη στους συγχρόνους του. Δεκατεσσάρων χρονών ήταν ήδη δεινός ρήτορας, νεαρότατος παρακολούθησε στα καλύτερα πανεπιστήμια της εποχής του νομικά, φιλοσοφία και λογοτεχνία. Μιλούσε πολλές ξένες γλώσσες της εποχής του αλλά και αρχαίες, όπως αρχαία ελληνικά, λατινικά, αραβικά, εβραϊκά, κ.α.
Στις 900 θέσεις του προσπάθησε να συνδυάσει τις κυριότερες φιλοσοφικές παραδόσεις με το χριστιανισμό και στο εισαγωγικό του έργο Για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου επαναπροσδιορίζει τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. “Σε τοποθέτησα στο μέσον αυτού του κόσμου για να βλέπεις ευκολότερα γύρω σου και να ξεχωρίζεις τι υπάρχει μέσα στον κόσμο. Δεν σε έκανα ούτε θνητό ούτε αθάνατο, ούτε ουράνιο ούτε επίγειο, για να γίνεις ο ίδιος πλάστης του εαυτού σου. Είναι δυνατόν εκφυλιζόμενος να κατέβεις στο επίπεδο του κτήνους, μπορείς όμως αναγεννώμενος να μοιάσεις με το Θεό»[1].
Τόσο ο πλατωνικός ερμητισμός του Φιτσίνο όσο και οι καββαλιστικές αντιλήψεις του Πίκο βρήκαν πρόσφορο έδαφος σε φιλοσόφους όπως ο Ρόυχλιν, ο Παράκελσος, ο Τριθέμιος, ο Κορνήλιος Αγρίππας, ο Τζων Ντι, ο Μπρούνο, ο Καμπανέλλα, ο Τόμας Μορ και πολλοί άλλοι, καθώς και σε μεγάλους καλλιτέχνες όπως ο Βερόκκιο, ο Μποττιτσέλλι, ο Ντα Βίντσι, ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Πιντουρίκιο, ο Τιντορέττο, ο Άλμπρεχτ Ντύρερ κ.α. Οι τοιχογραφίες που ζωγράφισε π.χ. ο Πιντουρίκιο στην Αίθουσα των Αγίων στο Βατικανό για τον πάπα Αλέξανδρο ΣΤ΄ στα τέλη του 15ου αιώνα δείχνουν, με τον έντονα ερμητικό τους χαρακτήρα, σε ποιο σημείο η Αγία Έδρα είχε δεχτεί τις αντιλήψεις του Φιτσίνο.
Ένα άλλο κέντρο πλατωνικών φιλοσοφικών σπουδών, λιγότερο γνωστό, δημιουργήθηκε από τον Βησσαρίωνα, μαθητή του Πλήθωνα, με το όνομα “Βησσαριώνειος Ακαδημία” στη Ρώμη και αναδείχτηκε σε ένα από τα κυριότερα κέντρα συνάντησης των σπουδαιότερων εκπροσώπων της Ιταλικής Αναγέννησης.
Στον τομέα της τέχνης η αλλαγή κατεύθυνσης εκδηλώνεται εντυπωσιακότερα από οποιονδήποτε άλλο. Στο τέλος του 15ου αιώνα οι πόλεις της Ιταλίας, Φλωρεντία, Ρώμη, Βενετία και Μιλάνο φθάνουν στο καλλιτεχνικό τους απόγειο. Ανάμεσα στους μεγάλους πάτρωνες της τέχνης συγκαταλέγονται και πάπες, όπως ο Ιούλιος ο Β΄ και δύο μέλη της οικογένειας των Μεδίκων, ο Λέων Ι΄ και ο Κλήμης Ζ΄. Κάτω από την ηγεσία τους η Ρώμη έγινε πόλος έλξης των καλλιτεχνών απ’ όλη την Ευρώπη, το απαράμιλλο κέντρο της ιταλικής τέχνης, που βίωνε μια νέα «χρυσή εποχή».
Παράλληλα επίσης με τις χριστιανικές απεικονίσεις, οι καλλιτέχνες παρουσιάζουν συμβολικές συνθέσεις από την «παγανιστική» μυθολογία. Ανακαλύπτουν ξανά τη δύναμη των συμβόλων και την τέλεια διαισθητική κατανόηση που αυτά προσφέρουν στους ανθρώπους, όντας φορείς ανώτερων πραγματικοτήτων και κρυμμένων αληθειών.
Έτσι η ιδεαλιστική και μεταφυσική αισθητική του Νεοπλατωνισμού, όπως εκφράστηκε από την Πλατωνική Ακαδημία, επηρέασε βαθιά την τέχνη της εποχής. Μύθοι, σύμβολα και ερμητικές αλληγορίες βρίσκουν μια νέα κυρίαρχη θέση στην αναγεννησιακή καλλιτεχνική δημιουργία. Ο Μποττιτσέλλι ζωγραφίζει τους πίνακές του υπό την καθοδήγηση του Φιτσίνο και οι αλληγορίες και τα σύμβολα που εμπεριέχονται σ’ αυτούς απηχούν τις πλατωνικές και ερμητικές αντιλήψεις του φιλοσόφου. Αλλά και στην οροφή της Καπέλλα Σιξτίνα είναι επίσης έκδηλη η επίδραση του Φιτσίνο στον Μιχαήλ Άγγελο, ο οποίος, όταν ήταν έφηβος, είχε τραφεί με τις αντιλήψεις της Πλατωνικής Ακαδημίας στο περιβάλλον των Μεδίκων.
Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι η φιλοσοφία συνδέθηκε γενικότερα με την τέχνη στην Αναγέννηση, όχι μόνο γιατί προσδιόρισε από την αρχή τον πνευματικό ορίζοντα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αλλά και γιατί ουμανιστές, φυσικοί φιλόσοφοι και καλλιτέχνες συνεργάζονται συχνά πάνω στις ζωγραφικές συνθέσεις. Ο Λεόν Μπαττίστα Αλμπέρτι, μεγάλος καλλιτέχνης, ουμανιστής και θεωρητικός της τέχνης, προέτρεπε τους καλλιτέχνες να συμβουλεύονται τους φιλοσόφους και να αντλούν από το θησαυρό της σοφίας τους θέματα άξια να απεικονιστούν με το πινέλο ή τη σμίλη.
Φυσική Φιλοσοφία
Όπως έχει διαπιστωθεί σήμερα, δύο ήταν τα κύρια ρεύματα σκέψης που κυριαρχούσαν αυτήν την εποχή στην Ιταλία: από τη μια μεριά του Ουμανισμού και από την άλλη της αναβίωσης του Πλατωνισμού και του Ερμητισμού[2] με τη λεγόμενη Φυσική Φιλοσοφία, η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί ως Εσωτερική.
Οι Ουμανιστές, όπως ο Πομπόνιο Λέτο, ο Λορέντζο Βάλλα, ο Πιέτρο Μπέμπο, ο Έρασμος, κ.α. είχαν στρέψει το ενδιαφέρον τους στους κλασικούς Λατίνους συγγραφείς και στην αποκατάστασή τους από τη βάρβαρη μεταχείριση που είχαν υποστεί από τους σχολαστικούς μοναχούς του Μεσαίωνα. Στο φιλοσοφικό επίπεδο ασχολήθηκαν κυρίως με την ηθική φιλοσοφία.
Αντίθετα οι πλατωνικοί και φυσικοί φιλόσοφοι ή οι λεγόμενοι «μάγοι» της Αναγέννησης –οι οποίοι είναι και οι λιγότερο γνωστοί– στρέφουν το βλέμμα περισσότερο προς τα ελληνικά κλασικά κείμενα, κυρίως τον Πλάτωνα, τα οποία αρχίζουν να φέρνουν στη Δύση οι λόγιοι του Βυζαντίου, αλλά και προς το εσωτερικό ρεύμα του Ερμητισμού, έχοντας μια ολιστική αντίληψη πραγμάτων.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους είναι η οικουμενική τους τάση, όραμα όλων των εσωτερικών φιλοσόφων ανεξαρτήτως εποχής. Επιδιώκουν τη δημιουργία μιας παγκόσμιας αδελφότητας, χωρίς φυλετικές, θρησκευτικές ή κοινωνικές διακρίσεις, δίνοντας μεγαλύτερη σημασία σ’ αυτά που ενώνουν τους ανθρώπους παρά σ’ αυτά που τους χωρίζουν. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο και στην ελπίδα για καλύτερους τρόπους διακυβέρνησης των λαών, εντάσσονται οι διάφορες ιδανικές πολιτείες με τις ιδιαιτερότητές τους, που γράφτηκαν αυτήν την εποχή, όλες με πρότυπο την Πολιτεία του Πλάτωνα. Έτσι ο Τομάσσο Καμπανέλλα γράφει την «Πολιτεία του Ήλιου» και φιλόσοφοι που στη διάρκεια της ζωής τους απέκτησαν πολιτική εμπειρία, έφθασαν σε ανώτατες κυβερνητικές θέσεις κι έγιναν Λόρδοι Καγκελλάριοι της Αγγλίας, όπως ο Τόμας Μωρ και ο Φράνσις Μπέικον, έγραψαν την «Ουτοπία» και τη «Νέα Ατλαντίδα» αντίστοιχα.
Οι «μάγοι» της φιλοσοφίας
Οι «μάγοι» της Αναγέννησης και οι πρόδρομοί τους είναι οι πρώτοι στη νεότερη εποχή που ασχολήθηκαν με το πείραμα, που άλλαξαν την εικόνα του κόσμου και δημιούργησαν μια νέα αντίληψη για τη σχέση του ανθρώπου με το σύμπαν. Είναι οι μεγάλοι επαναστάτες και μεταρρυθμιστές της φιλοσοφικής και της επιστημονικής γνώσης και οι ιδέες τους ήταν τόσο πρωτοποριακές, που ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων. Κάποιοι από αυτούς κατασυκοφαντήθηκαν με σφοδρότητα, υπέστησαν διώξεις, φυλακίστηκαν, κάηκαν ακόμη και στην πυρά, όπως ο Μπρούνο. Γι’ αυτούς ο κόσμος ήταν ένα πλέγμα ζωντανών δυνάμεων και πίστευαν ότι οι ίδιοι ήταν σε θέση όχι μόνο να τις ανακαλύψουν, αλλά και να τις χειριστούν και να τις αξιοποιήσουν κατάλληλα.
Η λέξη μαγεία ήταν και στην εποχή τους έντονα αμφιλεγόμενη και αρνητικά φορτισμένη και ήθελαν να την αποκαταστήσουν στην αρχική της έννοια. Γι’ αυτούς μαγεία ήταν η γνώση των νόμων της φύσης -γνωστών και απόκρυφων- και ο χειρισμός αυτών των νόμων προς όφελος της ανθρωπότητας. Μ’ αυτό το πνεύμα ο Πίκο ντελλα Μιράντολα στις 900 Θέσεις του οριοθετεί το είδος της μαγείας που ο ίδιος και οι άλλοι φιλόσοφοι ασκούσαν στην εποχή του και κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στη μαύρη μαγεία, την οποία καταδικάζει απερίφραστα, και στη φυσική μαγεία, τη βαθύτερη έρευνα του φυσικού κόσμου, την οποία ορίζει ως το πρακτικό μέρος της επιστήμης.
Και ο Παράκελσος τονίζει αυτόν το διαχωρισμό γράφοντας: «Η μαγεία και η μαγγανεία είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Υπάρχει τόση διαφορά μεταξύ τους όση ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, όση ανάμεσα στο άσπρο και το μαύρο».
Για τον Τριθέμιο: «Η λέξη μαγεία (magia) είναι ο περσικός όρος γι’ αυτό που στα λατινικά ονομάζεται σοφία (sapientia). Μ’ αυτήν την έννοια, μάγοι είναι οι σοφοί…»[3].
Οι μελλοντικοί καιροί δεν θ’ αρνηθούν ότι δεν φοβήθηκα το θάνατο, δεν νικήθηκα για πολύ από κανέναν και προτίμησα ένα θαρραλέο θάνατο από μια δειλή ζωή.
Τζορντάνο Μπρούνο
Ο Τζορντάνο Μπρούνο ήταν ο τελευταίος «μάγος» της Αναγέννησης, ο τελευταίος εκπρόσωπος του νεοπλατωνικού και ερμητικού ρεύματος. Έγραψε πολλά έργα και ταξίδεψε πολύ σ’ όλη την Ευρώπη και στις βασιλικές αυλές θέλοντας να διαδώσει τη φιλοσοφία του. Κάηκε το 1600 στην πυρά από την Ιερά Εξέταση. Οι φιλοσοφικές του ιδέες, οι κοσμολογικές του αντιλήψεις για την ύπαρξη άπειρων κόσμων και οι μνημοτεχνικές του μέθοδοι μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν να εκτιμώνται, καθιστώντας τον πρωτοπόρο στη νέα χιλιετία.
Ο Μπρούνο δέχεται την ύπαρξη τριών διαστάσεων στο σύμπαν, που συνοψίζουν τους άπειρους κόσμους που πρεσβεύει και οι οποίοι βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση που είναι η βάση κάθε μαγείας: «Οι μάγοι έχουν σαν αξίωμα… ότι ο Θεός επιδρά πάνω στους θεούς… και ο Θεός κατεβαίνει μέσω του κόσμου στο ζώο. Το ζώο επίσης ανεβαίνει στο Θεό από τον κόσμο. Ο Θεός βρίσκεται στην κορυφή της σκάλας, σαν αγνή ενέργεια και ενεργητική δύναμη. Στη βάση της σκάλας είναι η ύλη, η αγνή παθητική δύναμη, στα βάθη της οποίας όλα μπορούν να γίνουν, όπως και Εκείνος όλα μπορεί να τα κάνει από τα ουράνια ύψη»[4].
Ο μάγος λοιπόν, σύμφωνα με τον Μπρούνο, ασχολείται με τη σωστή διοχέτευση της ενέργειας ανάμεσα στους κόσμους, χρησιμοποιώντας την κατάλληλη τεχνική. Πρέπει επομένως να είναι γνώστης της επιστήμης του και της τεχνικής της, να είναι δηλαδή σοφός.
Ο Μπρούνο συνδύαζε στο πρόσωπό του τον επιστήμονα και το φιλόσοφο στην πληρότητά τους. Ήταν ένας ερμητικός φιλόσοφος, βαθύς γνώστης της αρχαίας αιγυπτιακής επιστήμης και μαγείας, την οποία προσπάθησε να επαναφέρει στη νεογέννητη επιστημονική σκέψη της Δύσης. Η επιστήμη του είναι μυστηριακή, προχωρά πολύ πιο πέρα από τα φαινόμενα, τις μαθηματικές σχέσεις, την παρατήρηση γενικά της ορατής φύσης, και αγκαλιάζει το άπειρο, το μυστήριο.
Ο 17ος αιώνας δεν κράτησε φιλική στάση απέναντί του. Εξαίρεση αποτέλεσε ο Κέπλερ, ο οποίος μάλιστα κατέκρινε το Γαλιλαίο επειδή δεν απέδωσε φόρο τιμής στον Μπρούνο.
Τον 19ο αιώνα στην Ιταλία και στη Γερμανία ο Μπρούνο έγινε θρυλικό πρόσωπο και συμβόλιζε την πάλη για την ελευθερία της σκέψης. Η στάση αυτή έφθασε στο κατακόρυφο, όταν τριάντα χιλιάδες άνθρωποι συγκεντρώθηκαν για να τον τιμήσουν στα αποκαλυπτήρια του μνημείου του που έγινε στο Campo dei fiori της Ρώμης, παρά την έντονη αντίδραση του Βατικανού.
«… Και όμως κινείται!»
Την ίδια περίοδο η μείωση της εκκλησιαστικής εξουσίας επέτρεψε στους επιστήμονες να εξερευνήσουν νέες ιδέες με λιγότερο φόβο και να τις κάνουν γνωστές, αν και η Ιερά Εξέταση λειτουργούσε ακόμη. Ο Γαλιλαίος και ο Κοπέρνικος παρουσίασαν μια άλλη εικόνα του κόσμου. Η γη έπαψε να θεωρείται ακίνητη και επίπεδη και να αποτελεί κέντρο. Οι άνθρωποι έμαθαν ότι κέντρο είναι ο ήλιος και ότι η γη περιστρέφεται γύρω του, γεγονός που επηρέασε αργότερα την πολιτική αντίληψη για το προβάδισμα του ηγεμόνα (ήλιος) απέναντι στην εκκλησία που ταυτιζόταν με τη γη.
Η εφεύρεση της τυπογραφίας έφερε επανάσταση στον τρόπο μετάδοσης της γνώσης. Το βιβλίο άρχισε σταδιακά να γίνεται προσιτό σ’ ένα όλο και πλατύτερο κοινό. Γύρω στο 1455 κυκλοφόρησαν τα πρώτα έντυπα και μέσα σε τριάντα χρόνια η νέα τεχνολογία πήρε μεγάλες διαστάσεις στη Δυτική Ευρώπη.
Οι μεγάλοι αναζητητές της Αναγέννησης ήταν άνθρωποι πολύπλευροι και συνδύαζαν την επιστημονική έρευνα και το πείραμα με την τέχνη, τη μαγεία και τη φιλοσοφία.
Έτσι έχουμε επιστήμονες, όπως τον Κέπλερ, για παράδειγμα, ο οποίος μαζί με τις αστρονομικές και μαθηματικές του έρευνες ασχολούταν με εσωτερικές αναζητήσεις και τον Νεύτωνα, ο οποίος έδινε περισσότερη σημασία στις αλχημικές του μελέτες παρά στις φυσικές και μαθηματικές του έρευνες για τη βαρύτητα, όπως φαίνεται από τα γράμματα που έστελνε στον Τζον Λοκ.
Όμως η ολιστική και πρωτοποριακή αυτή προσέγγιση της επιστημονικής έρευνας, που συνδύαζε αρμονικά και θεωρούσε συμπληρωματικές και όχι αντίθετες την ορθολογιστική αντίληψη και τη μαγική νοοτροπία και έδινε θέση στη φαντασία και στη διαίσθηση, δεν διάρκεσε πολύ. Με την είσοδο στον 17ο αιώνα ανακόπτεται, και η μόνη γραμμή που επικρατεί από τότε μέχρι σήμερα είναι η ορθολογιστική.
Ο 15ος και ο 16ος αιώνας είναι επίσης η εποχή των ανακαλύψεων. Η πρόοδος της ναυπηγικής, η ανακάλυψη παλιών χαρτών, η γνώση της πλοήγησης με υπολογισμό της θέσης των άστρων διευκόλυνε τους τολμηρούς θαλασσοπόρους στο έργο τους. Όταν πρώτα η Ισπανία και η Πορτογαλία και αργότερα η Αγγλία άρχισαν να ταξιδεύουν στους ωκεανούς, ο μικρός φεουδαρχικός κόσμος κατέρρευσε.
Με τις εξερευνήσεις η εικόνα του κόσμου άλλαξε. Ξέφυγε από τα στενά ευρωπαϊκά πλαίσια και αγκάλιασε τον πλανήτη. Η σφαιρικότητα της γης δεν ήταν πια μόνο μια επιστημονική θεωρία, αλλά απτή πραγματικότητα. Τα ταξίδια τόσο προς τη Δύση όσο και προς την Ανατολή διεύρυναν το πνεύμα των ανθρώπων, τους έβγαλαν από τον απομονωτισμό τους και τους έφεραν σ’ επαφή με άλλους λαούς, την ύπαρξη των οποίων αγνοούσαν.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- On the Dignity of Man, Pico della Mirandola, Εκδ. Hackett Publishing Company, Inc
- Ερμητισμός: ρεύμα σκέψης που συνδυάζει Φιλοσοφία και Επιστήμη με Μυστικισμό-Θρησκεία
- Trithemius and magical theology, Noel L. Brann
- Η Μαγεία κατά τον Jordano Bruno, άρθρο στο περιοδικό Νέα Ακρόπολη, τεύχος 99