Είμαι πεπεισμένη ότι όλοι οι άνθρωποι, ακόμα κι αν δεν το γνωρίζουν και δεν έχουν κάποιον τίτλο, είναι φιλόσοφοι. Είμαι πεπεισμένη ότι οποιοσδήποτε άνθρωπος αναρωτιέται πράγματα και όταν βρίσκεται μόνος του θέλει να μάθει ποιος είναι, έχει γεννήσει μέσα του έναν φιλόσοφο.
Τι είναι η φιλοσοφία; Δεν μου αρέσουν οι ορισμοί, ίσως επειδή έχω μελετήσει πολλούς, επειδή συνειδητοποίησα ότι σε αυτές τις περιπτώσεις η μνήμη είναι ελάχιστα χρήσιμη, και αυτό που έχει χρησιμεύσει είναι αυτό που μένει στην Ψυχή μας. Η φιλοσοφία, πέρα από τις πολλές έννοιες με τις οποίες έχει εξηγηθεί μέσα στην ιστορία, ανεξάρτητα από τους σκοπούς που της έχουν αποδώσει, είναι η Μεγάλη Τέχνη, η Μεγάλη Επιστήμη. Είναι μια στάση ζωής. Είναι μια στάση που απαιτεί μια Επιστήμη. Εάν κάποιος αναρωτιέται πράγματα, χρειάζεται και απαντήσεις. Και είναι μια στάση που συνεπάγεται μια τέχνη, επειδή αυτές οι ερωτήσεις δεν μπορούν να απαντηθούν με τον οποιονδήποτε τρόπο.
Τι σημαίνει μια στάση ζωής; Είναι … να βαδίζεις σε αυτήν με ανοιχτά μάτια· είναι να μη φοβάσαι να ερευνήσεις τα μεγάλα μυστήρια· είναι να μην φοβάσαι να ατενίζεις το Σύμπαν και να αναρωτιέσαι για αυτό, για τον εαυτό σου, για τον Άνθρωπο. Και εκεί είναι που συγκλίνουν όλοι οι λαοί, επειδή σε όλες τις εποχές, όταν ο άνθρωπος αναρωτήθηκε πώς μπορεί να συνδεθεί με το Σύμπαν, βρήκε τον Θεό και τον αντικατόπτρισε με χίλιους τρόπους.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η φιλοσοφία είναι θρησκεία, αλλά δεν την αποκλείει· μπορεί να είναι γνώση, τέχνη, θρησκεία· μπορεί να είναι πολλά πράγματα. Είναι κάτι αρκετά ευρύ ώστε να γίνει μια μεγάλη ουτοπία.
Από όλους τους ορισμούς της φιλοσοφίας υπάρχει ένας που μου αρέσει ιδιαίτερα και που αποδίδεται στον Πυθαγόρα, όταν οι σοφοί της εποχής του τού απευθύνονταν με μεγάλο σεβασμό αποκαλώντας τον ακριβώς έτσι, σοφό. Λέγεται ότι σε μια τέτοια περίσταση απάντησε: «Όχι, δεν είμαι σοφός. Είμαι απλά ένας εραστής της σοφίας». Και από αυτήν την έκφραση προέκυψε το «φιλόσοφος», αυτός που αγαπάει τη σοφία, επειδή δεν την κατέχει, επειδή αισθάνεται ότι του λείπουν ακόμη πολλά πράγματα και γι’ αυτό την αγαπάει, την αναζητάει και την κυνηγάει.
Φυσικά, το να αποκαλούμαστε εμείς οι ίδιοι φιλόσοφοι μας φέρνει σε σύγκριση με τον Πυθαγόρα και μας φαίνεται πολύ μεγάλο. Σε κάθε περίπτωση, θα ήμασταν φιλο-φιλόσοφοι: πολλές προσπάθειες προσέγγισης, πολλή αγάπη και πολλά βήματα για να φτάσουμε σε αυτήν την αγάπη, όπως την αποκάλεσε ο Πυθαγόρας, που είναι η αγάπη για τη σοφία, ένας ισχυρός κινητήρας που μας ωθεί να πηγαίνουμε προς αυτό που μας λείπει, προς αυτό που χρειαζόμαστε.
Ο Πλάτων έλεγε ότι δεν αγαπάμε αυτό που έχουμε, αλλά αυτό που μας λείπει. Ακριβώς η αγάπη μας οδηγεί σε αυτό που μας λείπει, αυτό που μας συμπληρώνει, αυτό που μας τελειοποιεί.
Η αντίληψη ότι υπάρχει σοφία και ότι δεν την κατέχουμε είναι κάτι μεγαλειώδες, γιατί αυτό μας κινεί, γιατί αυτή η αγάπη είναι αυτή που μας κάνει να προχωρήσουμε, να σπάσουμε τους φραγμούς του εγωισμού, αυτόν τον φραγμό του «αυτό που θέλω εγώ», «αυτό που μου αρέσει», «αυτό που με απασχολεί», γιατί όταν αρχίζεις να κοιτάς τον Κόσμο με άλλα μάτια, ανοίγονται πολλές πόρτες, εσωτερικές πόρτες, αλλά και πολλές εξωτερικές, και υπάρχει μια μεγάλη πιθανότητα να κατανοήσεις τους άλλους ανθρώπους καθώς κατανοείς τον εαυτό σου.
Σήμερα, πολλούς αιώνες μακριά από τον Πυθαγόρα, από εκείνους τους φιλοσόφους που θεωρούνταν ουτοπικοί, η φιλοσοφία γενικά είναι αρκετά διαφορετική. Το έχω βιώσει προσωπικά μελετώντας στη φιλοσοφική σχολή, ως μια μόνιμη ανικανοποίηση. Σήμερα η φιλοσοφία είναι κάτι πολύ αφηρημένο. Είναι πολλές λέξεις και πολλές δύσκολες έννοιες και όταν οι άνθρωποι μένουν με αυτήν την εικόνα της φιλοσοφίας, την αποφεύγουν. Σήμερα η φιλοσοφία είναι σχεδόν Ιστορία της Φιλοσοφίας, είναι μια επανάληψη όλων όσων σκέφτηκαν όλοι οι φιλόσοφοι όλων των εποχών. Φυσικά, πάντα ακολουθώντας ορισμένους κανόνες, γιατί σε κάθε χρονική περίοδο υπάρχουν φιλόσοφοι που είναι πολύ καλοί, πολύ σημαντικοί και άλλοι που είναι απαγορευμένοι, κακοί, ανεπιθύμητοι. Μετά από λίγα χρόνια, οι ανεπιθύμητοι θα γίνουν οι καλοί και όσοι θεωρούνται καλοί θα περάσουν στην άλλη πλευρά: η Ιστορία της Φιλοσοφίας έχει επίσης τάσεις και μόδες. Σήμερα η φιλοσοφία δεν θεωρείται κάτι πρακτικό, κάτι χρήσιμο για τη ζωή. Αυτή η ιδέα της έλλειψης εφαρμογής, η ιδέα ότι η φιλοσοφία είναι μια ουτοπία, ότι δεν εξυπηρετεί σε τίποτα, έχει κάνει τους ανθρώπους να προσπαθούν να αποφύγουν τη φιλοσοφία με τον ίδιο τρόπο που αποφεύγει κανείς να είναι μόνος με τον εαυτό του. Υπάρχει πολύ εσωτερικό κενό, πολλή ανασφάλεια και δεν πρέπει να μας εκπλήσσει καθόλου το ότι υπάρχει τόση διαφθορά, τόση αταξία, τόσες φυσικές καταστροφές, γιατί όταν ο άνθρωπος δεν βρίσκει έναν άξονα μέσα του, δεν έχει πώς να προχωρήσει στη ζωή του.
Τριάντα δύο χρόνια στην Νέα Ακρόπολη μελετώντας φιλοσοφία και μερικά χρόνια πριν στο Πανεπιστήμιο, είναι πολλά χρόνια αφιερωμένα σε αυτήν, και αν και μου λένε ότι είναι ανεφάρμοστη και δεν εξυπηρετεί σε τίποτα, εγώ εξακολουθώ να λέω: «αλλά τα μεγάλα ερωτήματα, οι μεγάλες ανησυχίες… πού, πώς απαντώνται; Τι κάνουμε με αυτό που μας επισκέπτεται όταν βρισκόμαστε μόνοι μας; Και γιατί η ζωή, και γιατί ο θάνατος, και γιατί ο πόνος, και γιατί γερνάμε, και γιατί μας συμβαίνουν τα πράγματα που μας συμβαίνουν; Γιατί υπάρχει πόνος και γιατί μπορούμε να περάσουμε από τον πόνο στη χαρά και από τη χαρά στον πόνο, και τι είναι αυτό που μας οδηγεί σαν ένας άνεμος από το ένα στο άλλο; Γιατί έχουμε φόβους και γιατί αμφιβάλλουμε…;» Και όταν αυτά τα ερωτήματα ανακύπτουν, είτε τα απαντάμε είτε θα ζήσουμε αγχωμένοι διαρκώς, γιατί θα έχουμε βάλει μια κουρτίνα μπροστά στα μάτια μας προσπαθώντας να μην δούμε το πιο σημαντικό.
Όταν υπάρχουν αμφιβολίες, δεν υπάρχει άλλη επιλογή παρά να ρωτήσουμε. Όταν ο Σωκράτης έλεγε: “Ξέρω μόνο ότι δεν ξέρω τίποτα”, δεν το έλεγε ως συμβιβασμό με το να μην ξέρει τίποτα. Είναι μια αναγνώριση του τι δεν γνωρίζει και ένα σημείο εκκίνησης: “Θα μάθω περισσότερα επειδή χρειάζομαι περισσότερα”. Παρά την πάροδο των αιώνων, ο άνθρωπος θα συνεχίσει να αναρωτιέται αυτά τα ερωτήματα. Και αρκεί να ζητάμε μια απάντηση ώστε να γίνει η φιλοσοφία χρήσιμη, πρακτική και αναγκαία. Η φιλοσοφία είναι ο Μεγάλος Εκπαιδευτής, εκείνη που μας διδάσκει να ζούμε. Το πιο δύσκολο από όλα, που είναι η Ζωή, σχεδόν κανείς δεν το διδάσκει.
Δεν θα γίνουμε σοφοί, αλλά τουλάχιστον θα έχουμε λιγότερους φόβους, λιγότερες αμφιβολίες από ό,τι είχαμε πριν· δεν θα δούμε με τα μάτια μας τη Μεγάλη Αλήθεια, αλλά θα αποκτήσουμε κάποιες βεβαιότητες. Το ποιος είμαι, τι κάνω εδώ, γιατί υπάρχω, από πού προέρχομαι και πού πηγαίνω είναι ένας τρόπος να μάθουμε να ζούμε· η τέχνη της ζωής είναι να απαντούμε καθημερινά σε αυτά τα ερωτήματα. Είναι να κατανοήσουμε γιατί υποφέρουμε, γιατί υπάρχει πόνος. Οι ανατολικοί φιλόσοφοι, τόσο αρχαίοι που μερικές φορές δεν ξέρουμε καν πότε να τους τοποθετήσουμε, έλεγαν ότι ο πόνος είναι φορέας συνείδησης. Όταν κάποιος είναι ευτυχής και γελά, σπάνια αναρωτιέται «γιατί συμβαίνει αυτό σε μένα;»;
Φαίνεται ότι οι άνθρωποι μαθαίνουμε όταν κάτι μας πονά και η Τέχνη της Ζωής μας διδάσκει ότι κάθε φορά που υποφέρουμε πρέπει να σταματήσουμε και να ρωτήσουμε «γιατί υποφέρω;», «τι προσπαθεί να μου διδάξει η ζωή αυτήν τη στιγμή;», «Τι κρύβεται πίσω από αυτήν την πόνο;», «Ποια σημαντική εμπειρία μπορώ να αντλήσω;». Όταν ένας φιλόσοφος μαθαίνει να ζει, του δίνεται μια δοκιμασία και αν την ξεπεράσει, ξέρει ότι όταν έρθει η επόμενη μπορεί να την ξεπεράσει και αυτή και θα θέλει να μάθει κάτι περισσότερο για τη ζωή.
Αυτή η Τέχνη της Ζωής περιλαμβάνει επίσης κάτι πολύ σημαντικό, την εκτίμηση της ζωής και όλων των ζωντανών όντων. Δεν είναι δυνατόν να ακούμε νεαρούς ανθρώπους που λένε «Δεν ζήτησα να γεννηθώ», σαν να είναι μια κατηγορία. Μια κατηγορία προς ποιον; Δεν ξέρω αν ζητήσαμε να γεννηθούμε: είμαστε εδώ και πρέπει να μάθουμε να το εκτιμούμε, γιατί είναι ένα υπέροχο δώρο. Δεν μπορούμε να περάσουμε απλά από τη ζωή και να αφεθούμε να μας σέρνουν· ίσως αυτό αποτελεί επίσης την Τέχνη της Ζωής. Αντί να είμαστε ένα κούτσουρο που παρασύρεται σε ένα ποτάμι, έχουμε τη δυνατότητα να φτιάξουμε ένα καράβι με το κούτσουρο, μερικά κουπιά, και μπορούμε να κατευθύνουμε τον εαυτό μας μέσα από το ρεύμα.