Φιλόσοφοι Επιστήμονες

‘Μεροκάματο, έργο των χεριών μου, Το τελείωμά του γνήσια χαρά! Μακάρι, αχ μακάρι, ποτέ μη κουραστώ! Όχι! Δεν είναι όνειρο τρελό. Να! Τούτα τα δέντρα μοιάζουν ξεροί στύλοι, αλλά θα δώσουν καρπούς και σκιά!

Ελπίδα, Γκαίτε

Απόσπασμα από το τέλος του βιβλίου του Νίκολα Τέσλα ‘Οι εφευρέσεις μου όπου περιγράφεται αλληγορικά η στάση του επιστημονικού ανθρώπου.¹

Η εξέλιξη της ανθρωπότητας χαρακτηρίζεται από ακμές και παρακμές, αναγεννήσεις και μεσαίωνες. Σε αυτά τα χρονικά διαστήματα υπάρχουν άνθρωποι, που ξεχωρίζουν για το πνεύμα τους και την προσφορά τους στην ανθρωπότητα. Έπειτα από πολλά χρόνια ακόμα συζητάμε για αυτούς και προσπαθούμε να καταλάβουμε το έργο που άφησαν ως παρακαταθήκη στην ανθρωπότητα ή απλώς μένουμε έκθαμβοι με τις συνέπειες όλης αυτής της πνευματικής τους προσπάθειας. Φιλόσοφοι-επιστήμονες, υπήρξαν βαθιά προβληματισμένοι με το νόημα της επιστήμης τους, τον ρόλο που διαδραματίζει αυτή στην κοινωνία, αλλά και το δικό τους χρέος, ως φορείς ανθρωπισμού.

ΝΙΚΟΛΑ ΤΕΣΛΑ (1856-1943)

«Οι ανακαλύψεις μου ευαγγελίζονται έναν κόσμο όπου η ανθρωπότητα θα είναι ενωμένη, οι πόλεμοι θα είναι αδύνατοι και όπου θα βασιλεύει η ειρήνη…Λέτε ότι αγαπάτε τους ανθρώπους. Εγώ δεν τους αγαπώ. Εκείνο που εγώ αγαπώ είναι η ανθρωπότητα.»¹

Ο μύθος γύρω από την προσωπικότητά του προσελκύει καθημερινά πολλούς επιστήμονες και νέους που αναζητούν να βρουν τα μονοπάτια της εξέλιξης της επιστήμης. Όσο και αν το όνομά του είναι πλέον συνυφασμένο με τις πιο σύγχρονες αυτοκινητοβιομηχανίες, δεν ξέρουμε πραγματικά ποιος ήταν αυτός ο ταπεινόφρων επιστήμονας και βαθιά φιλοσοφημένος άνθρωπος που στα πάρκα της Βουδαπέστης απήγγειλε Γκαίτε και ανακάλυπτε νέους τρόπους και νέες δυνατότητες χρήσης του ηλεκτρικού ρεύματος, οραματιζόμενος και προφητεύοντας έναν διαφορετικό κόσμο.

Ο Νίκολα Τέσλα γεννήθηκε στο χωριό Σμίλιαν στη Λίκα, μια επαρχιακή περιοχή της τότε ονομαζόμενης Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Μεγάλωσε σε μια συντηρητική οικογένεια- ήταν γιος ιερέα-στην οποία για να διαβάσει έπρεπε τη νύχτα να φυγαδεύσει κάποιο βιβλίο από τη βιβλιοθήκη και να το διαβάσει μέσα από το αμυδρό φως κάποιου κεριού στο δωμάτιό του. Ο θάνατος του αδελφού του σε ηλικία επτά ετών, ο οποίος ήταν και το παιδί θαύμα της οικογένειας, του δημιούργησε έντονους προβληματισμούς και αναγκάστηκε να μεγαλώσει πιο γρήγορα. Μετά από αρκετή προσπάθεια κατάφερε να σπουδάσει την επιστήμη που αγαπούσε, αυτή της φυσικής και συγκεκριμένα του ηλεκτρομαγνητισμού που εκείνη την εποχή συναντούσε μεγάλη ακμή. Ως φοιτητής, εθίστηκε στον τζόγο, όπου και έχασε όλα τα χρήματα του πατέρα του, ενώ επίσης εθίστηκε και στην κατανάλωση καφεΐνης. Ωστόσο η δύναμή του ήταν μεγαλύτερη από τα πάθη του και έτσι κατάφερε να τα ξεπεράσει με αξιοπρέπεια.

Στα χρόνια του πανεπιστημίου βίωσε την απαξίωση από τους καθηγητές του όταν αναρωτήθηκε αν θα μπορούσε να λυθεί το δύσκολο πρόβλημα της απώλειας ενέργειας που έφεραν μαζί τους οι τότε συμβατικές λάμπες συνεχούς ρεύματος. Προσπαθώντας να βρει τη λύση του προβλήματος στις γεννήτριες ηλεκτρικού ρεύματος, περπατούσε στο δημοτικό πάρκο της Βουδαπέστης, απαγγέλλοντας στίχους από το Φάουστ του Γκαίτε που θυμόταν επί λέξη. Τότε του ήρθε η έμπνευση της εφεύρεσης του εναλλασσόμενου ρεύματος που θα άλλαζε μια για πάντα τη ροή της εξέλιξης της ανθρωπότητας. Η ανακάλυψη αυτή, έμελλε να τον βάλει σε μεγάλες περιπέτειες.

Η γνωστή διαμάχη του με τον πασίγνωστο εφευρέτη Τόμας Έντισον έχει μείνει στην ιστορία ως ο πόλεμος των ρευμάτων. Όταν ο Νίκολα Τέσλα του προσέφερε τις γνώσεις του, εκείνος αντ’ αυτού εκμεταλλεύτηκε την αθωότητά του, μην τηρώντας την προαποφασισμένη συμφωνία τους. Αυτή η διαμάχη για το ποια μορφή ηλεκτρικού ρεύματος είναι πιο χρήσιμη και ασφαλής οδήγησε τον Τέσλα στη χρεωκοπία, καθώς το έργο του δυσφημίστηκε μέσω εγκληματικών ενεργειών.

Ο Μάιος του 1886 τον βρίσκει και εκείνον όπως και τόσους άλλους ανθρώπους να εργάζεται ως εργάτης για να επιβιώσει, λαμβάνοντας ένα πενιχρό εισόδημα, τόσο χαμηλό, ικανό να κάνει τους εργάτες της τότε εποχής να ξεσηκωθούν και να ορίσουν την μετέπειτα εργατική πρωτομαγιά. Ο Τέσλα ήταν εκεί, ταπεινός και αποκομμένος στις ΗΠΑ, στην άλλη άκρη της Γης, μακριά από όλους τους γνωστούς του. Δεν τα παράτησε, έκανε νέες εφευρέσεις και ανακαλύψεις, και το όραμα του για δωρεάν και παγκόσμια επικοινωνία και ενέργεια έφτασε τουλάχιστον κατά ένα μέρος να πραγματώνεται έναν αιώνα αργότερα. Το εργαστήριο και τα γραπτά του κάηκαν, και τότε εκείνος τα έφτιαξε από την αρχή από μνήμης. Ο πύργος μέσω του οποίου έκανε πειράματα για μια ιδέα που θα έφερνε μια και καλή την εξέλιξη της ανθρωπότητας, γκρεμίστηκε και καταστράφηκε, με μεγαλύτερο πιθανό υπαίτιο την ίδια την κυβέρνηση της χώρας του που τον θεωρούσε κατάσκοπο. Στο τέλος της ζωής του οι επενδυτές του, του γύρισαν την πλάτη, ενώ θεωρήθηκε από πολλούς αγύρτης.

Εκείνος δεν τα παράτησε ποτέ. Δεν κατηγόρησε ποτέ κανέναν, ούτε τον Έντισον ούτε την Αμερικανική κυβέρνηση, δείχνοντας έτσι την αξιοπρέπειά του, καθώς επίσης και τη βαθιά φιλοσοφική του κατανόηση. Η αιτία που έδινε για το γεγονός ότι τα έργα του δεν βρήκαν ανταπόκριση ήταν ότι η ανθρωπότητα δεν ήταν έτοιμη ακόμα για αυτές τις ανακαλύψεις, και ότι αυτές θα βρουν ανταπόκριση σε εκατοντάδες χρόνια από τότε. Όπως και εν μέρει αποδεικνύεται.

Τις τελευταίες του μέρες φρόντιζε και τάιζε περιστέρια στο κέντρο της Νέας Υόρκης σε ένα ξενοδοχείο που διέμενε. Και όταν ένα λευκό περιστέρι ήρθε και πέθανε στο παράθυρό του, κατάλαβε ότι έχει έρθει η ώρα του…

Τα λόγια με τα οποία κλείνει την αυτοβιογραφία του, το μόνο χειρόγραφο που μας έχει μείνει από εκείνον μαζί με εκατόν δώδεκα κατοχυρωμένες ευρεσιτεχνίες, μας δείχνουν το μεγάλο φιλοσοφικό του βάθος, και συνοψίζουν αυτά που ο ίδιος πρέσβευε στη ζωή του. Κατά τον Τέσλα:

‘Ο επιστημονικός άνθρωπος δεν στοχεύει σε ένα άμεσο αποτέλεσμα. Δεν περιμένει ότι οι προχωρημένες ιδέες του θα γίνουν άμεσα δεκτές. Το έργο του είναι σαν αυτό του σπορέα για το μέλλον. Το καθήκον του είναι να βάλει θεμέλια για κείνους που πρόκειται να έρθουν και να δείξει το δρόμο.’¹

ΑΛΜΠΕΡΤ ΑΪΝΣΤΑΙΝ (1879-1955)

‘Η ζωή είναι σα να κάνεις ποδήλατο. Για να κρατήσεις την ισορροπία σου, πρέπει να συνεχίσεις να κινείσαι.’³

Άλμπερτ Αϊνστάιν, Σε επιστολή στον γιο του Έντουαρντ,

5 Φεβρουαρίου 1930.

Θεωρούμενος κατά κοινή ομολογία η πιο σημαντική προσωπικότητα του 20^ου αιώνα, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν επηρέασε την εποχή μας περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον επιστήμονα.

Οι επιστημονικές του ανακαλύψεις από μόνες τους έτριξαν τα θεμέλια της συνεισφοράς της επιστήμης στον κλάδο της φιλοσοφίας, αλλά και το αντίθετο. Η επιστημονική ανακάλυψη της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας έφερε μια επανάσταση στο πώς αντιλαμβανόμαστε τις έννοιες του χώρου και του χρόνου. Η αντίσταση που βρήκε ωστόσο αυτή η θεωρία ήταν έντονη, καθώς οι άνθρωποι την ερμήνευαν κατά το δοκούν, αρνούμενοι μια νέα ανακάλυψη που θα έσπαγε τα σύνορα της ανθρώπινης γνώσης. Οι πεποιθήσεις του άλλοτε θεωρήθηκαν εβραϊκές, άλλοτε ναζιστικές και άλλοτε θεωρίες ενός παράλογου ανθρώπου. Ωστόσο εκείνος πάντα με έναν οξύ νου και μια σκέψη που έθετε μπροστά την κοινή λογική μπόρεσε να αποδείξει αδιαμφισβήτητα την κυριαρχία των σύγχρονων ιδεών.

Η αντίληψη της ανθρωπότητας μετέβη από τις τρεις στις τέσσερις διαστάσεις, μέσω της γενικής θεωρίας της σχετικότητας και το ζήτημα της ύπαρξης του Θεού δεν πήρε πιθανόν ποτέ τόσο μεγάλη ανάγκη επιβεβαίωσης ή άρνησης από έναν επιστήμονα. Ο Αϊνστάιν μίλησε για τον Θεό του Σπινόζα, έναν Θεό σε μια φιλοσοφική βάση, όχι προσωπικό και τιμωρό, αλλά ως κάτι λεπτό, απτό και ανεξήγητο που βρίσκεται πίσω από όλους τους ορατούς νόμους και τις συνδέσεις.³

Η φιλοσοφική του τοποθέτηση περί ελεύθερης βούλησης και ηθικήςέφερε σύγκρουση στους γίγαντες της κβαντομηχανικής συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου. «Παίζει τελικά ζάρια ο Θεός» ή όχι; Όντας ντετερμινιστής, τέθηκε απέναντι στους υπερασπιστές της αβεβαιότητας της κβαντικής φυσικής, ωστόσο αποτυγχάνοντας μέχρι τέλους να βρει τη λύση στο αίνιγμα της τυχαιότητας. Ειρηνιστής και αγωνιστής, προσπάθησε με μεγάλη ταπεινότητα να φέρει μια αλλαγή και ενοποίηση μεταξύ των ανθρώπων και των κρατών σε μια εποχή που ο πόλεμος είχε διασπάσει για τα καλά την ανθρωπότητα.

Πάντα ανθρώπινος, προσπάθησε να σταθεί όρθιος στις δυσκολίες μια ζωής με τέτοια ευθύνη και ταυτόχρονα να αποτελεί μέρος μιας οικογένειας με αρκετές δυσκολίες, κάνοντας και ο ίδιος τα δικά του λάθη, τα οποία θα προσπαθούσε με κάθε ευκαιρία να διορθώσει.

Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν υπήρξε μια ξεχωριστή προσωπικότητα, ένας άνθρωπος στα πρότυπα μιας σχολής φιλοσοφίας στον κλασικό τρόπο, που ήθελε τον άνθρωπο επιστήμονα, μυστικιστή, καλλιτέχνη και ενεργό στην πολιτική ευθύνη της εποχής του. Το επιστημονικό του έργο δίνει ακόμα νέους καρπούς στην επιστημονική κοινότητα και το παράδειγμα του εμπνέει ανθρώπους, καθώς υπήρξε ο ίδιος ένα παράδειγμα φιλόσοφου-επιστήμονα.

CARL SAGAN (1934-1996)

«Ο άνθρωπος είναι το μέσον για το σύμπαν να γνωρίσει τον εαυτό του.»

Θεωρείται ο μεγαλύτερος εκλαϊκευτής της επιστήμης κατά τον 20^ου αιώνα. Μέσα από την τηλεοπτική εκπομπή ‘Cosmos’ μπόρεσε να φτάσει μέσα στις καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων και να τους εμπνεύσει, όπως θα ήθελε και εκείνος, να κοιτάνε τα άστρα. Προβληματισμένος και συνεχώς ανήσυχος με την εξερεύνηση νέων εξωπλανητών, αλλά και τη δυνατότητα ύπαρξης ζωής σε άλλους πλανήτες, όπως η Αφροδίτη ή ο Άρης αφιέρωσε τη ζωή του στην έρευνα της διαστημικής επιστήμης.

Οι αποστολές Voyager και Pioneer της NASA, φέρουν ένα στοιχείο από τη δική του προσπάθεια περάτωσης και εμπλούτισαν την επιστήμη της αστρονομίας. Μέσα από το μεγάλο συγγραφικό του έργο μπόρεσε να μεταδώσει τη γνώση της επιστήμης του σε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους αλλά και να παραδεχθεί ο ίδιος τα λάθη του. Στο βιβλίο του ‘The Demon-Haunted World’, ο Carl Sagan κάνει έναν υπολογισμό των λαθών του ως παράδειγμα της αναθεωρητικής φύσης της επιστήμης.⁵ Σκεπτικιστής και φιλόσοφος, μπόρεσε να ισορροπήσει στο τεντωμένο σχοινί μεταξύ επιστήμης και μεταφυσικής αλλά και μεταξύ της μεγάλης μάχης θρησκείας και επιστήμης.⁷

«Η απουσία ενδείξεων δεν είναι ένδειξη απουσίας» και «Οι εξωφρενικοί ισχυρισμοί απαιτούν εξωφρενικά πειστικές αποδείξεις» ήταν δύο από τα ρητά του.

‘Ανάμεσα στα δύο αυτά ρητά περικλείεται η πεμπτουσία της σκέψης του, όπως αποκρυσταλλώνονταν μεταξύ φαντασίας, αμφιβολίας, σκεπτικισμού και τόλμης.’ ⁵

‘Ο Carl Sagan ήταν ένα ακόμα παράδειγμα του Homo Universalis. Πανεπιστήμονας, εγκυκλοπαιδιστής με την αναγεννησιακή ερμηνεία, ένας λόγιος, με την ευχέρεια να παρακολουθεί, χάρη στην κλασική του παιδεία, τα λογοτεχνικά ρεύματα, τις τέχνες, την κοινωνιολογία, ήταν εντέλει ένας γεφυροποιός που δεν αποδεχόταν το χάσμα ανάμεσα στις θετικές και στις ανθρωπιστικές επιστήμες, όπως διαβάζουμε χαρακτηριστικά για αυτόν.⁵

Αντιλαμβανόμαστε έτσι το αναγεννησιακό πρότυπο του επιστήμονα-ανθρωπιστή που κυριάρχησε στους πολιτισμούς που έμειναν στην ιστορία, αφήνοντας έτσι το στίγμα ενός φιλόσοφου-επιστήμονα.