Η Θεολογική Συμβολολογία και η Συγκριτική των Θρησκειών

 

Το θρησκευτικό συναίσθημα είναι χαρακτηριστικό αποκλειστικά του ανθρώπινου όντος. Τα ζώα αισθάνονται, συγκινούνται, σκέφτονται, επικοινωνούν και χρησιμοποιούν κώδικες γλώσσας. Σ’ αυτούς τους τομείς οι διαφορές με τον άνθρωπο είναι απλώς ποσοτικές. Το θρησκευτικό συναίσθημα όμως, λείπει από τα ζώα και θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί στοιχείο ποιοτικής διαφοράς ανάμεσα στο ζώο και στον άνθρωπο, μαζί με την ικανότητα του γέλιου. Η θρησκευτική ικανότητα βασίζεται σε μία καθαρά εσωτερική και —ρευματική στάση του ανθρώπου προς το Άπειρο, το Αιώνιο.

Η πρώτη σχεδόν εκδήλωση αυτής της τάσης είναι η ταφή των νεκρών, που υποδηλώνει την πίστη σε μία μεταθανάτια ζωή και στην αιωνιότητα του εσωτερικού Είναι του ανθρώπου. Η δομή και η λειτουργία του θρησκευτικού φαινομένου βασίζεται στην έννοια του Μύθου, καθώς και στην τέλεση Ιεροτελεστιών και τη θέσπιση της Μύησης. Ωστόσο οι δύο τελευταίες, χωρίς την ύπαρξη του μυθικού και μαγικού στοιχείου, δεν αποτελούν από μόνες τους κύριο γνώρισμα του θρησκευτικού στοιχείου. Σε μερικές κοινωνίες ζώων γίνονται τελετές γαμήλιου και νεκρικού ακόμα τύπου, και μυήσεις, έστω σε πρωτόγονο βαθμό, μεταβίβασης εμπειριών, όπως στους πιθήκους και σε άλλα ανώτερα θηλαστικά. Επίσης στην ανθρώπινη κοινωνία γίνονται τελετές χωρίς θρησκευτικό περιεχόμενο, όπως η τελετή της απονομής πτυχίων, καθώς και μυήσεις (με την καθαρά εξωτερική έννοια της εκμάθησης μιας τέχνης) στον επαγγελματικό τομέα. Μόνο με την ύπαρξη και την υποταγή στον Μύθο αποκτούν όλα αυτά θρησκευτικό και πνευματικό περιεχόμενο και ουσία.

Ο Μύθος, ως υπόσταση του θρησκευτικού στοιχείου, λειτουργεί στη διάσταση του αιώνιου. Είναι διαχρονικός και έχει καθολική και ολοκληρωτική τάση. Αποτελεί ένα πρότυπο, ένα μοντέλο δράσης και συμπεριφοράς πρωταρχικής έννοιας, δηλαδή πριν από την αρχή ή θεμελιώνοντας την αρχή. Αποτελεί ένα αρχέτυπο, ικανό να συλληφθεί από το ανθρώπινο πνεύμα. Αντίθετα, τα ιστορικά γεγονότα και οι δράσεις κινούνται σ’ ένα περιορισμένο χωροχρονικό πλαίσιο, στερούνται αιωνιότητας και καθολικότητας, εκτός κι αν ενσαρκώνουν τον Μύθο. Η Ιστορία αποτελεί τη χωροχρονική ανάπτυξη μιας αλήθειας, μιας πράξης. Το παρελθόν είναι αληθινό, όσο όμως δεν το λησμονούμε (α στερητικό + λήθη). Η Ιστορία είναι εξαρτημένη και ελεύθερη κατά κάποιον τρόπο, γιατί τα γεγονότα μπορούν να συμβούν έτσι ή να συμβούν αλλιώς και ακόμα ποτέ δεν είμαστε σίγουροι εντελώς πώς και γιατί συνέβησαν έτσι και όχι διαφορετικά ή γιατί έγιναν σ’ εκείνον τον χώρο ή τον χρόνο και όχι σε άλλον. Ο Μύθος ποτέ δεν πεθαίνει, γιατί ζει στον ανθρώπινο Συλλογικό Νου και είναι η αιτία της ιστορικής ροής, η οποία τείνει να μιμηθεί τον Μύθο, να ακολουθήσει το πρωταρχικό μοντέλο, το αρχέτυπο, το Ντάρμα.

Ο Μύθος, για παράδειγμα, του Παγκόσμιου Κατακλυσμού αποτελεί μέρος της δομής του Συλλογικού ανθρώπινου πνεύματος και της εξελικτικής του πορείας, ανεξάρτητα από τις ιστορικές χωροχρονικές του ενσαρκώσεις. Η δομή του Μύθου αυτού ρυθμίζει τα ιστορικά γεγονότα και την ανάμνησή τους είτε έγιναν στο παρελθόν (Ατλαντίδα, Λεμουρία) είτε θα γίνουν στο μέλλον των επόμενων Φυλών. Η δομή παραμένει ίδια. Το ίδιο συμβαίνει με τον Μύθο της ενσάρκωσης του Γιου ή Αβατάρα, του Θεού Πατέρα. Η δομή του Μύθου είναι ίδια στον βεδικό Άγνι, στον Ώρο, στον Βούδα ή στον Χριστό, με ελάχιστες παραλλαγές, αν και μεσολαβούν εκατοντάδες χρόνια μεταξύ τους. Ο Άγγελος ή Δέβα που προαναγγέλλει, η γέννηση από παρθένο μητέρα, το προσκύνημα των βασιλέων και μάγων, η μάχη και η νίκη κατά του κακού δαίμονα και τέλος ο θάνατος και η ανάσταση του Θεανθρώπου και η ανάληψή του στους Ουρανούς, είναι κοινά στοιχεία σε όλες τις «ιερές ιστορίες» των Αβατάρα στις διάφορες θρησκείες. Δεν έχει σημασία αν πράγματι έγιναν όλα έτσι στην πραγματική ιστορία. Σημασία έχει ότι ενσάρκωσαν τον Αιώνιο Μύθο, τη μία Αλήθεια: της καθόδου της Θεότητας μέσα στον άνθρωπο, πέρα από ονομασίες, γεωγραφικά πλάτη και μήκη και ιστορική εποχή. Οι μυθικές δομές αποτελούνται από αλληγορίες και εμβλήματα, όπως μία κινηματογραφική ταινία αποτελείται από διάφορα συνεχόμενα φωτογράμματα και κάθε έμβλημα αποτελείται από διάφορα σύμβολα. Το σύμβολο είναι η κύρια μονάδα του Μύθου. Η μελέτη και η έρευνα των αρχαίων συμβόλων του θεολογικού επιπέδου είναι μία ολόκληρη επιστήμη που αναπτύχθηκε πολύ τις τελευταίες δεκαετίες, ξεπερνώντας πλέον τα δογματικά συμπλέγματα του θρησκευτικού φανατισμού. Η συγκριτική μελέτη των ρόλων, που μοιάζουν σαν κρύσταλλα του Συλλογικού ανθρώπινου Πνεύματος, τα οποία αντανακλούν το Φως της Θείας Σοφίας, μας αποκαλύπτει μια πλειάδα βαθιών γνώσεων για τα μυστήρια και τη δομή του σύμπαντος, για την εξέλιξη και για τον άνθρωπο, την οποία κανείς πριν δεν θα μπορούσε να υποψιαστεί.

Πίσω από τις φαινομενικές διαφορές, που δήθεν υπάρχουν μεταξύ των διάφορων θρησκειών, φτερουγίζει η ίδια Αλήθεια, οι Μύθοι και ουσιαστικά τα ίδια σύμβολα. Αρκεί να εφαρμόσουμε τη συγκριτική μελέτη και τα κλειδιά ερμηνείας με σωστό και ειλικρινή τρόπο.

Οι  διαφορές είναι επιφανειακές, αποτέλεσμα της προσαρμογής του Θείου μηνύματος στους διάφορους λαούς, στις ιστορικές ανάγκες και τις γεωγραφικές αναγκαιότητες. Η συγκριτική έρευνα των θρησκειών και των συμβόλων είναι το καλύτερο εργαλείο για να σβήσει από το ανθρώπινο πνεύμα κάθε ίχνος φανατισμού, άγνοιας, εγωισμού και κάθε αίτημα αποκλειστικότητας και υποκειμενικότητας, καθώς και για να αποκτηθεί ένα πραγματικά ανοιχτό, καθαρό και αντικειμενικό πνεύμα, που αποτελεί το κύριο στοιχείο για να φτάσει κανείς στη Σοφία, στην αληθινή προσέγγιση του Θείου και του Εαυτού μας. Αν και η συγκριτική μελέτη των Μύθων και η πολύπλευρη ερμηνεία τους είναι δύσκολο έργο και απαιτεί χρόνια έρευνας και φιλοσοφικής εξερεύνησης, θα παρουσιάσουμε στον αναγνώστη ένα συγκριτικό συνοπτικό μοντέλο της μυθικής ομοιότητας στη δομή των κοσμογονικών Μύθων Αρχής, σε διάφορες αρχαίες θρησκείες. Η εκκοσμίκευση (μέσω της θεσμοθέτησης της Τάξης και του Νόμου) κορυφώνει τη μυθική ηρωική πορεία, όπως φαίνεται στον πίνακα Α’.

Πιο αναλυτικά, στον πίνακα Β έχουμε την ανάπτυξη του Ελληνικού Κοσμολογικού Μοντέλου, με τις 7 κύριες μυθικές φάσεις στα τρία επίπεδα του Μύθου, δηλαδή το Θεϊκό, το Ηρωικό και το Ανθρώπινο. Οι διάφορες φάσεις παραλληλίζονται με τις προηγούμενες του πίνακα Α και γενικά μπορούν να εφαρμοστούν σε κάθε Μύθο Αρχής κάθε θρησκείας γιατί, όπως είδαμε, η δομή, με ελάχιστες παραλλαγές, είναι πάντα η ίδια. Η ιστορική ανάπτυξη απλώς ενσαρκώνει, μιμείται το πρωταρχικό μοντέλο στις διάφορες κλίμακες. Ακόμα και στα παραμύθια, που είναι Μύθοι προσαρμοσμένοι στον παιδικό νου, βρίσκουμε κωδικοποιημένους θησαυρούς σοφίας, αν εφαρμόσουμε τα κλειδιά ερμηνείας και τα αποκρυπτογραφήσουμε ακολουθώντας το γενικό μυθικό μοντέλο. Τα παραμύθια της Χιονάτης και της Κοκκινοσκουφίτσας μας μιλούν για τη δημιουργία του Κόσμου, τη μάχη ανάμεσα στις δυνάμεις της Δίκης και του Σκότους, τη νίκη του νέου Νόμου πάνω στο Χάος και γενικά για τη διαδικασία της εξέλιξης και της εκδήλωσης του Κόσμου. Αν και δεν διαθέτουμε χώρο για να εξηγήσουμε αναλυτικότερα τους πίνακες, θα δώσουμε μία γενική ιδέα για την έννοια και την ερμηνεία κάθε φάσης, ώστε ο ερευνητής να μπορέσει μόνος του να επιχειρήσει τη συγκριτική μελέτη, προεκτείνοντάς την και σε άλλα θρησκευτικά και θεολογικά στοιχεία.

 

Πίνακας Α

 

1.- Η πρώτη φάση είναι αυτή όπου το Μοιραίο στοιχείο απελευθερώνεται και έτσι ξεκινάει η δράση του όλου μυθικού δράματος. Αυτό το μοιραίο ταυτίζεται με το χάσιμο της πρωταρχικής έννοιας της ολότητας. Έτσι χρειάζεται μία ανανέωση της φύσης, που θα απαιτήσει το θάνατο της παλιάς Αρχής και την εγκατάσταση της καινούργιας, αφού η καινούργια ξεπεράσει ορισμένες Δοκιμασίες, οι οποίες περιγράφουν την όλη μυητική διαδικασία. Τη μίμηση αυτής της πρωταρχικής διαδικασίας κάνει ο υποψήφιος σε κάθε βαθμό Μύησης στα αρχαία Μυστήρια. Έτσι η ζωή του μυημένου ταυτίζεται και αναπαράγει τη Ζωή του Θεού, του πρωταρχικού θείου μοντέλου, όπου ο Θεός της νέας Τάξης αντικαθιστά το γέρο Θεό της παλιάς τάξης, η οποία θεωρείται Χαοτική.

2.- Η Καταδίωξη είναι η επόμενη φάση.

Ο πατέρας ή ο παππούς, ή κάποιος στενός συγγενής, προσπαθούν να αποφύγουν το μοιραίο, την προφητεία και καταδιώκουν το νεογέννητο που απειλεί την εξουσία τους. Συμβολικά σ’ αυτή τη φάση πρέπει να δει κανείς, πέρα από τα πέπλα, μία φάση δοκιμασίας, όπου το Χάος δοκιμάζει και σφυρηλατεί την αρχή που θα αντιπροσωπεύσει τη νέα Τάξη στο μέλλον. Η καταβρόχθιση, ο πνιγμός, η καταδίωξη συμβολίζουν τη μύηση του νεογέννητου, το οποίο έτσι σφυρηλατείται για να ξεπεράσει νικηφόρα τις δοκιμασίες και τα εμπόδια.

3.- Η θαυματουργή σωτηρία, συνήθως από τα νερά -σύμβολο της ύλης και της γήινης ζωής- θα δώσει στο νεογέννητο θείο βρέφος μία νέα υπόσταση. Μετά από την πρώτη φυσική γέννηση ακολουθεί η δεύτερη γέννηση, από τα νερά, αφού οι Θείες δυνάμεις το γλιτώνουν από βέβαιο θάνατο ή ακόμα το ανασταίνουν, όπως στην περίπτωση του Όσιρι ή του Διόνυσου Ζαγρέα. Η δεύτερη αυτή γέννηση ορίζει το τέλος της πρώτης μυητικής φάσης και φέρει τον μυημένο αντιμέτωπο με την ανώτερη αποστολή του. Τώρα δεν είναι γεννημένος μόνο από τη Γη αλλά και από το νερό και γίνεται εκλεκτός του Θεού.

4.- Επιλέγεται και προστατεύεται από τους Θεούς, με τη μορφή κάποιων ιερών μαγικών ζώων (Αστερισμών;). Τώρα είναι οι Θείες Δυνάμεις που θα τον ετοιμάσουν για να πετύχει στην αποστολή του και να κατορθώσει ο νέος Θεός-Ήρωας να εγκαινιάσει μία νέα τάξη πραγμάτων στον Κόσμο.

5.- Στην επόμενη φάση νικάει τα τέρατα του Χάους, που συμβολίζουν το σκοτεινό πνεύμα των υδάτων, την αδράνεια του χάους, τις ταραχώδεις δυνάμεις, συμμάχους της παλιάς τάξης την οποία αντιπροσωπεύει ο άδικος βασιλιάς ή ο σφετεριστής.

6.- Εκθρονίζει τον πατέρα ή τον άδικο βασιλιά. Αυτή η φάση είναι μία συνέχεια της προηγούμενης, γιατί ο γέρος πρόγονος, ο άδικος βασιλιάς ταυτίζεται με τους δράκους, τις σκοτεινές δυνάμεις του χάους, που θα δοκιμάσουν την ανδρεία, τη δύναμη και την εξυπνάδα του θεού-ήρωα, βοηθώντας τον να κορυφώσει τη μυητική ηρωική διαδικασία του για την ανακύκλωση και ανανέωση του Κόσμου. Ο Καρλ Γιούνγκ ορίζει τον δράκοντα όχι μόνο σαν μία προσωποποίηση του φόβου της αιμομιξίας, αλλά κυρίως σαν «ένα φορτισμένο κέντρο ενέργειας» και η νίκη πάνω σ’ αυτό αποτελεί ένα ακόμα βήμα προς την απόκτηση της έννοιας της ολότητας και της ολοκλήρωσης, που χάθηκε στην πρώτη μυθική φάση της αφετηρίας. Ο μεγάλος ψυχολόγος αναφέρει: «ώστε αν κατά τη διάρκεια της ύπαρξης μου δεν συναντήσω τον δράκοντα που υπάρχει μέσα μου, αν κάνω μια ζωή που να με κρατάει ελεύθερο από αυτή τη σύγκρουση, θα νιώσω πολύ δυσάρεστα». Έτσι ο Οιδίποδας πρέπει να νικήσει τη Σφίγγα, κόρη του Λάιου και αδελφή του, ο Αρτζούνα πρέπει να συγκρουστεί με τους Κουράβα, τους συγγενείς του, κ.λπ. Οι εχθροί συγγενείς, που συμβολίζουν τα τέρατα και τις δυνάμεις του σκότους, είναι ο δράκος, ο κατώτερος μας εαυτός, τον οποίο ο Υποψήφιος πρέπει να νικήσει, αν θέλει να περάσει στην τελική φάση της ηρωικής πορείας του.

7.- Η «Κοσμοποίηση», με την οργάνωση του Χάους, την Ιερογαμία και τη θεσμοθέτηση του νέου Νόμου και της Νέας Τάξης πραγμάτων (πολιτισμική διεργασία), είναι η τελική φάση που ολοκληρώνει τη μυθική δομή στην Κοσμολογία κάθε θρησκείας. Ο Καρλ Γιουνγκ ερμηνεύει το αποκορύφωμα της ηρωικής πορείας σαν το ξεπέρασμα του τραύματος που προκλήθηκε χάσιμο του αισθήματος της ολότητας, χάρη στην ταύτιση του ανθρώπου με το ανώτερο μέρος του συλλογικού Ασυνείδητου, που συμβολίζει τον Θεό (η Ομαδική Ψυχή της ανθρωπότητας βρίσκεται στο επίπεδο Βούδι-Άτμα τη Θεία Διάσταση). Αυτό εκφράζεται στους μύθους και στα παραμύθια με τον συμβολισμό της εύρεσης του φυτού της αθανασίας, του ελιξιρίου της αιώνιας νιότης, της ιερογαμίας με την πριγκιποπούλα, της απόκτησης του θησαυρού κ.λπ.

Στο Μυητικό κλειδί ερμηνείας, το τέλος της ηρωικής πορείας συμβολίζεται με την «ηλιοποίηση του πεθαμένου», δηλαδή την ταύτιση του ήρωα με τον Ήλιο, αφού έχει πια ξεπεράσει όλα τα εμπόδια και έχει νικήσει τις εσωτερικές του αντιφάσεις. Είναι η Μυητική Ζωδιακή πορεία του Ήλιου-Υποψηφίου.

Οι κυκλικές γιορτές ανανέωσης της Φύσης τελειώνουν με την Ιερογαμία του νέου Βασιλιά (σύμβολο του Ήλιου στον ουρανό) με τη Βασίλισσα (σύμβολο της μητέρας Γης), ένωση του θα επιτρέψει την αρχή ενός νέου γόνιμου κύκλου και την εδραίωση μιας νέας Τάξης πραγμάτων, την ίδρυση μιας νέας Πόλης ή ενός νέου και καλύτερου Πολιτισμού. Έτσι στο τέλος της ηρωικής πορείας ο Ρωμύλος ιδρύει τη Ρώμη, ο Άμπις  δίνει νόμους στον ταρτεσιανό λαό, ο Απόλλωνας δημιουργεί τους Δελφούς, ο Περσέας ιδρύει μία νέα δυναστεία από την οποία θα γεννηθεί ο Ηρακλής, ο Αρθούρος ενοποιεί την Αγγλία, ο Σαργκών ιδρύει τη βαβυλωνιακή αυτοκρατορία, ο Κύρος την περσική, Οιδίποδας ελευθερώνει τη Θήβα από τη μάστιγα της Σφίγγας κ.λπ.

Σε όλες τις περιπτώσεις, το αποκορύφωμα του ηρωικού κύκλου αναπαριστάνει την την «αποθέωση της επικρατούσας Κοσμικής Τάξης», την ανανέωση και αναζωογόνηση της Φύσης και του Κόσμου, με την ίδρυση νέων θεσμών και τη δημιουργία νέων Νόμων που θα εξασφαλίσουν τη Δικαιοσύνη και την αναβατική εξέλιξη του Πολιτισμού.

Έτσι, ο Νόμος, το Ντάρμα, έρχεται ως τελική σύνθεση μιας μυητικής διαδικασίας σύγκρουσης ανάμεσα σε μία θέση (η παλιά παθητική κατάσταση του Χάους) και μία αντίθεση (οι ορμητικές δυνάμεις που αποκτάει ο νεογέννητος μέσω Δοκιμασιών), ολοκληρώνοντας τη Διαλεκτική πρόοδο του Κόσμου. Και η μυητική διαδικασία, σε κάθε άνθρωπο, της απομίμησης του Θεϊκού Μύθου, της ενσάρκωσης και αφύπνισης του Μύθου μέσα του, είναι το μέσο για την είσοδό του στην Πραγματικότητα, την αληθινή Θεία Ουσία και τη συμμετοχή του στο παγκόσμιο Είναι.

 

Σημειώσεις:

(1) Μυθικός βασιλιάς θεάνθρωπος που θεωρείται ιδρυτής του Ταρτεσιανού Πολιτισμού, στο νότο της Ισπανίας, πρόγονου του Ιβηρικού Έθνους.

(2) Ο θεός Λυγκ ή Λουγκ είναι ένας πανάρχαιος και μυστηριώδης θεός των αυτοχθόνων κεντροευρωπαϊκών λαών, των Λυγκούρων, που προϋπήρχαν της εισβολής των κελτικών φυλών. Σύμβολα του ήταν το κοράκι και ο λύκος, λέξη με την οποία συνδέεται και πιθανόν να έμοιαζε με τον μεταγενέστερο Βόταν ή Όντιν των Γερμανών και τον Απόλλωνα και τον Δία των Ελλήνων.

 

Εκτύπωση

Από το ίδιο Τεύχος

Περισσότερα Άρθρα ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

×