Ο συμβολισμός του δέντρου

Δέντρο: Είναι ιδιαίτεροι οι συμβολισμοί του ως πηγή ζωής, έμπνευσης και δημιουργίας. Λατρεύτηκε μέσα από τις πολυποίκιλες εκφράσεις του, ως ένα ορατό σημείο καθετότητας , ένα σημείο αναφοράς στο χώρο, είτε δηλώνοντας το κέντρο, είτε μια αρχή ως σύνορο.

Είναι επίσης ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε τρεις κόσμους : τον κόσμο κάτω από τη γη¹, στην επιφάνεια της γης και στον ουρανό, όπως επίσης και σε δύο διαφορετικά πεδία δημιουργίας, στο ορατό και το αόρατο.

Σ’ ένα κλειδί ερμηνείας, αντιλαμβανόμαστε ότι πέρα από την εκδήλωσή του στις τρεις σφαίρες του κόσμου στο χώρο, συσχετίζεται άμεσα και με την παρουσία του στους τρεις ρυθμούς του χρόνου, έχοντας κάποιες ιδιαίτερες ομοιότητες με την ανθρώπινη φύση.

Οι ρίζες του είναι οι εμπειρίες του παρελθόντος, τα ακλόνητα θεμέλια που το κρατούν ζωντανό και όρθιο στη μάχη της επιβίωσης . Κι έτσι μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο, οι ρίζες προχωράνε σε μεγαλύτερο βάθος για να μπορέσουν να θρέψουν τους καρπούς της ζωής στο παρόν, μεγαλώνοντας το ανάστημά του. Οι χυμοί επίσης που ρέουν στον κορμό και στα κλαδιά είναι απαραίτητοι, (όπως το αίμα που ρέει στον άνθρωπο), για να δημιουργηθούν και ν’ αναπτυχθούν στο μέλλον οι νέοι του βλαστοί. Τα φύλλα του διαμέσου του αέρα, παράγουν θροΐσματα παράξενα ,ήχους ιδιόμορφους, σαν να θέλουν να μας μιλήσουν.

Είναι ένα θαύμα της Φύσης, αυτός ο αέναος κύκλος δημιουργίας που ξεκινά μέσα από τα σπλάχνα της γης, μέχρι τη στιγμή που πάνω στα κλωνάρια θα ενσαρκωθεί ο καρπός της ζωής. Έτσι το δέντρο μετέχει στο μυστήριο της ζωής και του θανάτου, σ’ αυτή τη διαρκή ροή της εναλλαγής μεταξύ της αναγέννησης και της φθοράς.

Ο άνθρωπος ανά τους αιώνες, επηρεασμένος και άμεσα εξαρτώμενος από τον περιοδικό κύκλο της βλάστησης, το τίμησε με διάφορους τρόπους μέσα από τα έθιμα και τις παραδόσεις του. Η κάθετη ανάπτυξη του δέντρου και η ταύτισή του αρκετές φορές με το Θείο έδωσε μια άλλη όψη στην ανθρώπινη σκέψη και το συναίσθημα. Για παράδειγμα ο άνθρωπος μιλώντας για την καταγωγή και την ιστορία του, χρησιμοποιεί λέξεις που περιέχουν στοιχεία του δέντρου για να εκφραστεί όπως: « το γενεαλογικό μου δέντρο, οι ρίζες μου, είναι παιδιά από τον καρπό ενός γάμου, κλπ».

Αν και υπάρχει μια μεγάλη ποικιλομορφία ειδών και διαφορετικών ονομάτων το δέντρο είναι ένα, ως «Δέντρο του Ουρανού», «Δέντρο της Αθανασίας», «Δέντρο των Θεών», «Δέντρο της Ζωής» κλπ. και η ουσία του συμβολισμού του παραμένει ίδια κι αναλλοίωτη.

Όπως προαναφέραμε, σε μια παράδοση χιλιάδων χρόνων συναντάμε την άρρηκτη σχέση του ανθρώπου με τα ιερά δέντρα, να βρίσκονται σε ναούς, μοναστήρια, καθαγιασμένους τόπους. Η σχέση του δέντρου με το θείο και με το ιερό φανερώνεται με λατρευτικές πρακτικές όπως: Ανάρτηση ταμάτων και αφιερώματα στα κλαδιά ², αποκοπή κλαδιών και φυλλωμάτων για τη δημιουργία ιαματικών παρασκευασμάτων, καθώς και περιάπτων, εγκοιμήσεις και προσευχές κάτω από το ιερό δέντρο για ιάσεις και θεραπείες από διάφορα νοσήματα, θυμιάματα κάτω από τα φυλλώματα κλπ.

Σ’ όλους τους παραδοσιακούς πολιτισμούς η ταύτισή του με το ιερό και με την παρουσία κάποιας θεότητας ή συμβολίζοντας αυτήν είναι δεδομένη, κατέχοντας ιδιαίτερες τιμές.

Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τα εξής: Στη Β. Ευρώπη οι Βίκινγκς χρησιμοποιούσαν το δέντρο στις γιορτές τους, ως σύμβολο αναγέννησης που σηματοδοτούσε τον ερχομό της άνοιξης και την αναγέννηση της φύσης.

Λίγο χαμηλότερα στην αρχαία Ευρώπη, οι Δρυίδες στόλιζαν με φρούτα και κεριά βελανιδιές προς τιμήν των Θεών τους. Σύμφωνα με την κέλτικη μυθολογία ήταν σημαντική και σπουδαία η λειτουργία των δέντρων στην κοινωνία τους, διότι οι Δρυίδες θεωρούσαν ότι ο Ήλιος τα προίκισε με πνευματικές ιδιότητες. Άλλωστε η λέξη Druid (Δρυίδης-Δρυς) προέρχεται από τη λέξη Duir, βελανιδιά και σημαίνει εκείνον που έχει τη γνώση της βαλανιδιάς .

Έχουμε επίσης πληροφορίες από την Αμερικάνικη ήπειρο, όπου κάθε καλοκαίρι στα βόρεια υψίπεδά της, διάφορες φυλές αυτοχθόνων συγκεντρώνονταν για να γιορτάσουν, να προσευχηθούν και να χορέψουν γύρω από ένα ιερό δέντρο, κάνοντας έναν ιερό κύκλο. Ο σκοπός αυτών των ηλιακών χορών τους γύρω από το δέντρο , ήταν να μεταβιβάσουν κι αυτοί με τη σειρά τους αυτή την πνευματική ανανέωση, στον κύκλο της κοινότητάς τους.
Επίσης, για αρκετούς αιώνες οι αρχαίοι Ευρωπαίοι χόρευαν αυτό το μοτίβο κύκλος-δέντρο σε θρησκευτικές συγκεντρώσεις που σχετίζονταν με την εναλλαγή εποχής, αν και ο χρόνος τέλεσης των γιορτών ήταν διαφορετικός, σύμφωνα με το γεωγραφικό πλάτος της κάθε περιοχής.

Υπάρχουν ακόμα στην παγκόσμια μυθολογία πολλοί μύθοι που συνδέουν τη συγγένεια μεταξύ των δέντρων και των ανθρώπων, όπως το «δέντρο πατέρας» ή το «δέντρο μητέρα». Σύμφωνα επίσης με λαϊκές δοξασίες υπάρχει το έθιμο να φυτεύουν ένα δέντρο κατά τη γέννηση ενός παιδιού, φανερώνοντας άμεσα το συσχετισμό της ανθρώπινης ζωής και μακροζωίας, με τη δύναμη και αντοχή των δέντρων, κάτι που φαίνεται άλλωστε και σ’ ένα ρητό που αποδίδεται στον Τζέγκις Χαν «Όποιος φυτεύει πολλά δέντρα θα ζήσει πολλά χρόνια» .

Όμως η πιο διαδεδομένη του έννοια βρίσκεται στη λατρεία του ως κοσμικό δέντρο (Arbor Mundi), ή ως Κοσμικού άξονα (Axis Mundi), όπου το σύμπαν είναι το πελώριο δέντρο απ’ όπου εκπορεύονται οι μορφές της ζωής .³

Ως κοσμικός άξονας συνδέεται με το βουνό, τον κίονα κι όλα όσα είναι αξονικά. Συγγενικά στοιχεία ως προς τον συμβολισμό του, είναι επίσης το κοντάρι και ο στύλος.

Πέρα από την ιερότητα του δέντρου στις θρησκείες, ένα ακόμα ενδεικτικό στοιχείο του φαίνεται στις αναγεννητικές του δυνάμεις. Αν παρατηρήσουμε αρκετές από τις αρχαίες παραστάσεις (σε περίαπτα, σε αγγεία) που περιλαμβάνουν το δέντρο, βλέπουμε να συνοδεύεται πολλές φορές από ένα φίδι-φύλακα, έναν ενδιαφέρον συμβολικό όπου και τα δύο τονίζουν την ανανέωση της ζωής. ⁴

Ιδιαίτερα γνωστά κι ενδιαφέροντα στοιχεία για ιδιαίτερα δέντρα αναφέρονται για τη Δάφνη των Δελφών και τη Δρυ, την Ιερή Βελανιδιά του Δία στη Δωδώνη, όπου δίνονταν οι χρησμοί με το θρόισμα των φύλλων της. Άλλωστε το ιερό δέντρο, ως δέντρο της ζωής είναι επίσης και μαντικό άρα και δέντρο της γνώσης.

Τα δέντρα επίσης που φέρουν τροφή είναι πάντα ιερά όπως το αμπέλι, η μουριά, η ελιά, η αμυγδαλιά κλπ. ⁵

Πολλές φορές λατρευτικές εκφράσεις των ανθρώπων στους θεούς του αρχαίου κόσμου, φαίνονταν από τη σημασία που έδειχναν οι πιστοί σε συγκεκριμένα δέντρα. Ενδεικτικά παραδείγματα από την αρχαία Ελλάδα έχουμε με το Διόνυσο να συμβολίζεται μέσω του κισσού και του κλήματος, μέσω των αναρριχήσεών του και να αποκαλείται Δενδρίτης ⁶ , ο Ερμής Κεδρίτης, η Άρτεμης να συνδέεται με την μυρτιά , ο Απόλλων Στυρακίτης και Κυπαρισσίτης κλπ.

Όπως αναφέρει σ’ ένα από τα έργα του ο F. Schwarz: ⁷ «Το ιερό δέντρο δεν είναι σεβαστό επειδή έχει καλό ξύλο ή γιατί δίνει πολύ καλή σκιά ή γιατί τα φύλλα του έχουν ένα ειδικό πράσινο. Η αντικειμενική και υλική λειτουργία του δεν είναι το αντικείμενο του σεβασμού προς αυτό.

Είναι ιερό γιατί εμπνέει τη δικαιοσύνη, είναι ιερό γιατί συμβάλει, μιλάει στον άνθρωπο σοφίας. Δεν έχει να κάνει με την υλική του λειτουργία, δηλαδή ένα φυσικό δέντρο δεν δίνει δικαιοσύνη, ένα φυσικό δέντρο δεν ενώνει τον ουρανό με τη γη, ένα συνηθισμένο δέντρο δεν το κάνει αυτό. Και γι’ αυτό είναι ένα σύμβολο.

Ένα σύμβολο είναι ένα αντικείμενο ικανό να δίνει μια σημασία (ένα νόημα) διαφορετική από την υλική λειτουργικότητα αυτού που αυτό εμφανώς αντιπροσωπεύει…»

Γίνεται αντιληπτό, ότι υπάρχει μια τεράστια βιβλιογραφία γύρω από το δέντρο, το ρόλο, τις λειτουργίες και τις ιδιότητές του και θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολύ περισσότερα παραδείγματα, μέσα από τις χιλιόχρονες ιστορίες και παραδόσεις που εκτυλίσσονται γύρω από τις πολυποίκιλες μορφές του. ⁸

Όμως το παρόν άρθρο δεν δημιουργήθηκε για να καλύψει αυτό το σημαντικό και συνάμα ευρύ φάσμα των ιδιαίτερων και αξιομνημόνευτων συμβολισμών του δέντρου αλλά να προσφέρει μέσα από ένα μικρό αριθμό παραδειγμάτων και χωρίς κάποια χρονολογική κατανομή, κάποια σημαντικά στοιχεία του. Έτσι θα μπορούσε να είναι ένα ερέθισμα σε όσους ενδιαφέρονται να ερευνήσουν και να μελετήσουν εκείνες τις πηγές, που θα προσφέρουν αξιόλογα κι επιμέρους στοιχεία για τους ιδιαίτερους συμβολισμούς του.

Άλλωστε μέσα από αυτά τα μονοπάτια , παρατηρούμε την υλική υπόσταση αυτού του στοιχείου που ονομάζεται δέντρο, ανεξαρτήτως ιστορία και πολιτισμού, να μεταλλάσσεται σε κάτι που ξεφεύγει από τα όρια του εφήμερου και του προσωρινού, περνώντας στη διαχρονικότητα της ανθρώπινης κουλτούρας και ιστορίας.

Παραπομπές:

¹ Υπάρχουν αναφορές από αρχαίες δοξασίες λαών, πως σε ορισμένα δέντρα κατοικούν οι ψυχές των νεκρών ή ότι είναι ο πρώτος σταθμός των ψυχών πριν αναχωρήσουν για τον άλλο κόσμο…

² π.χ Η Αγία Μυρτιά στο μοναστήρι της Παναγίας Παλιανής στο νομό Ηρακλείου όπου οι πιστοί κρεμούν στο δέντρο αφιερώματα.

³ (για περισσότερες πληροφορίες βλ. Σκανδιναβική Μυθολογία, αρχαία Έντα, δέντρο Yggdrassill). Το Δέντρο της Ζωής είναι το έλατο του Βόντεν, που αργότερα έγινε το Χριστουγεννιάτικο δέντρο. Στην αρχαία Σουμερία και τη Βαβυλωνία συμβόλιζε την κοσμική ανανέωση με επτά κλαδιά όπως υπάρχουν οι επτά πλανήτες και οι επτά ουρανοί. Δέντρα επίσης με πλεγμένους κλώνους φανερώνουν τα ζεύγη αντιθέτων, το Γιν και Γιανκ στην ενότητα του ΤΑΟ.

⁴Το φίδι αλλάζει το δέρμα του, το δέντρο αν είναι αειθαλές κρατά τα φύλλα (ικμάδα) αντιπροσωπεύοντας την αιώνια ζωή και το αθάνατο πνεύμα. Όταν είναι φυλλοβόλο, βγάζοντας νέα φύλλα δηλώνει την αναγέννηση και την ανανέωση.

Δεν είναι τυχαίο που κλαδιά και φύλλα χρησιμοποιούνταν σε μυητικές τελετές για να συμβολίσουν τη μυητική αναγέννηση του μύστη.

⁵Το «Σόμα» στην αρχαία Ινδία και αντίστοιχα το «Χαόμα» στο αρχαίο Ιράν ήταν η ιερή τροφή των θεών και των μυημένων θνητών.

⁶Είναι θεός της αμπέλου, είναι θεός της συκιάς, Συκίτης. Είναι θεός του κισσού, είναι Άνθιος, θεός των ανθισμένων φυτών, είναι Φυτάλμιος, θεός της ανάπτυξης.

Ο Διόνυσος είναι ο θεός όλων των αναπτυσσόμενων πραγμάτων, κάθε δένδρου και φυτού και φυσικού προϊόντος. Αργότερα γίνεται αποκλειστικά θεός της αμπέλου.

Αντίστοιχα στην αρχαία Λακωνία μια μυρτιά λατρευόταν ως Άρτεμης Σώτειρας.

⁷Fernand Schwarz: Διακεκριμένος Ανθρωπολόγος, Ιδρυτής και Διευθυντής του Δ.Ο.Ν.Α στη Γαλλία

⁸Η λατρεία της Μεγάλης Θεάς στους αρχαίους πολιτισμούς κυρίως της μεσογειακής λεκάνης συνδέεται κατά κανόνα με το ιερό της δέντρο . Άλλες παραδοσιακές και θρησκευτικές εκφράσεις του περιλαμβάνουν: το χριστιανικό δέντρο του Σταυρού, την καταγωγή του Χριστού από τη βασιλική γενιά του Δαβίδ, όπου από το πλαγιασμένο σώμα του γενάρχη Ιεσσαί φύεται ένα δέντρο, το σκανδιναβικό Υγκντραζίλ, το καββαλιστικό Δέντρο της Ζωής, το δέντρο της σαμανικής έκστασης της ανόδου και της καθόδου, το Δέντρο «Μπο», όπου κάτω απ’ αυτό ο Βούδας πέτυχε τη φώτισή του και είναι ένα ιερό κέντρο, σύμβολο της μεγάλης αφύπνισης, κλπ.

Βιβλιογραφία:

Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των Θρησκειών, Mircea Eliade, Εκδόσεις Ι. Χατζηνικολή, Αθήνα 1981, Μετάφραση Έλση Τσούτη
Η Μυστική Δοξασία 2^ος Τόμος Ε.Π.Μπλαβάτσκυ Εκδόσεις Πνευματικός Ήλιος Αθήνα 1991
Λεξικό Συμβόλων Τζ. Κούπερ Πύρινος Κόσμος Αθήνα 1992 Μετάφραση Ανδρέας Τσάκαλης
Ο θεός Διόνυσος J. E. Harisson, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1995 Αθήνα Μετάφραση Παπαδοπούλου Ελένη
Διόνυσος, Μύθος και Λατρεία Walter F. Otto Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου 1991 Αθήνα, Μετάφραση Λουπασάκης Θεόδωρος
Διόνυσος Καταγωγή κι εξέλιξη της Διονυσιακής Θρησκείας Παναγής Λεκατσάς Εκδόσεις Καστανιώτη Αθήνα 1999
Παγκόσμια Μυθολογία Συλλογικό έργο Εκδοτική Αθηνών Αθήνα 1989
F. Scwarz -σημ. Hermes Institute- «Η φύση του Ιερού και η φαινομενολογία του Numinoso»
Φύση – Μύθος – Άνθρωπος (Αρ. 6, Μυθολογικά του Δέντρου) Συλλογικό έργο, Εκδόσεις Επτά Ημέρες, Εφημερίδα Καθημερινή Αθήνα 2003