Ως αποτέλεσμα των αντίξοων και δυσμενών καταστάσεων που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος, πολλοί επαγγελματίες στον χώρο της υγείας πρέπει να προτείνουν λύσεις για την αντιμετώπιση του ολοένα αυξανόμενου αριθμού περιπτώσεων ανεξέλεγκτων και μη διαχειρίσιμων συναισθημάτων, καταστάσεων κατάθλιψης και σε μικρότερη κλίμακα, καταστάσεων άγχους.
Είναι ενδιαφέρον ότι αυτό μας οδήγησε να στραφούμε στον αρχαίο κόσμο για απαντήσεις που ήταν χρήσιμες και λειτουργικές στο παρελθόν. Αυτή είναι η περίπτωση των Στωικών φιλοσόφων, οι οποίοι έχουν ανακτηθεί ως εργαλείο για να βοηθήσουν στις τρέχουσες συνθήκες μας.
Πολλά βιβλία και άρθρα έχουν γραφτεί και συνεχίζουν να γράφονται για το θέμα, χωρίς να παραθέτουν απευθείας τις συμβουλές αυτών των φιλοσόφων. Ένα τέτοιο έργο τέθηκε πρόσφατα στην προσοχή μου. Ονομάζεται Philosophy for Life and Other Dangerous Situations: Ancient Philosophy for Modern Problems, του Jules Evans.
Θα ήθελα να επισημάνω μερικές πραγματικά ενδιαφέρουσες ιδέες: Δεν είναι τα γεγονότα που μας κάνουν να υποφέρουμε, αλλά το πώς τα βλέπουμε. Η προσέγγισή μας στα γεγονότα είναι πολύ σημαντική. Η ψυχική και συναισθηματική μας θέση μπορεί να αλλάξει εντελώς αυτό που σημαίνουν για εμάς, κάτι που ισοδυναμεί με το να πούμε ότι θα ήταν πιο απλό αν αλλάζαμε τις προσεγγίσεις μας απέναντί τους.
Συχνά, ο τρόπος που βλέπουμε τη ζωή εξαρτάται από πεποιθήσεις και απόψεις που έχουν ριζώσει και σκληρύνει μέσα μας, παρόλο που δεν είναι ακριβώς δικές μας. Έρχονται απ’ έξω και μας μολύνουν σιωπηλά.
Χρειαζόμαστε μια νέα στάση που θα μας επιτρέψει να διευρύνουμε τα όρια και τους ορίζοντές μας, όχι για να είμαστε ευτυχισμένοι μια για πάντα, αλλά τουλάχιστον για να είμαστε πιο ήρεμοι και γαλήνιοι, γνωρίζοντας ότι τελικά θα βρούμε τρόπο να απαλύνουμε τα βάσανα.
Η ηρεμία είναι ουσιαστικός παράγοντας. Πρέπει να μάθουμε πώς να ηρεμούμε, να βλέπουμε και να ακούμε μέσα μας χωρίς υπερβολικό ενθουσιασμό ή πόνο.
Δεν έχουμε πάντα συνείδηση των απόψεών μας, αλλά μπορούμε να ερευνήσουμε ειλικρινά μέσα μας μέχρι να γίνουν ξεκάθαρες. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, συμπεριλαμβανομένου του Σωκράτη, επιβεβαίωσαν ότι είναι απαραίτητο να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, και για να γίνει αυτό χρειάζεται να κάνουμε μια ειλικρινή και συνεχή αυτό-εξέταση χωρίς να γίνουμε εμμονικοί. Πρέπει να μάθουμε να αναρωτιόμαστε για το τι μας αρέσει και τι δεν μας αρέσει, τι πιστεύουμε και τι απορρίπτουμε, τι μας ελκύει και τι μας αναστατώνει.
Μια πολύ χρήσιμη συμβουλή των Στωικών είναι να γράφουμε σύντομα ημερολόγια με προβληματισμούς για τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας, αναλύοντας τον εαυτό μας με ειλικρίνεια και συντομία.
Δεν μπορούμε να ελέγξουμε τι συμβαίνει, αλλά μπορούμε να ελέγξουμε τις αντιδράσεις μας στα γεγονότα.
Ο Έλληνας φιλόσοφος Επίκτητος χώρισε τις ανθρώπινες εμπειρίες σε δύο τύπους: σε αυτά που εξαρτώνται από εμάς και σε αυτά που δεν εξαρτώνται από εμάς. Αυτά που δεν εξαρτώνται από εμάς είναι αμέτρητα: ανθρώπινοι, κοινωνικοί, οικονομικοί, κλιματικοί παράγοντες, γενικά ο πόνος, ο θάνατος… και τόσοι άλλοι που είναι εξίσου απρόβλεπτοι.
Αλλά αυτό που εξαρτάται από εμάς είναι ο έλεγχος που ασκούμε στον εαυτό μας, πάνω απ’ όλα αν το κάνουμε μια συνεχή πρακτική. Ο αυτοέλεγχος υποστηρίζει την αυτο-επιβεβαίωση, μειώνει το άγχος και ενισχύει την ικανότητα να παίρνουμε τις δικές μας αποφάσεις σε καταστάσεις σύγχυσης.
Επιλέγοντας την προοπτική
Αναφερθήκαμε πριν στην προσέγγιση των πραγμάτων και τώρα θέλουμε να αναφερθούμε στην έννοια της προοπτικής. Η προοπτική αντικατοπτρίζει τη γωνία από την οποία προσεγγίζουμε τα πράγματα, πώς τους δίνουμε περισσότερη ή λιγότερη αξία ανάλογα με το αν βρίσκονται ή όχι στο στόχαστρό μας. Πάρτε την περίπτωση ενός καλού φωτογράφου που ξέρει πώς να επιλέγει λεπτομέρειες που περνούν απαρατήρητες από τους άλλους, αλλά τις οποίες μπορεί να αναδείξει με την κάμερα του.
Στον φιλόσοφο-αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο άρεσε να συγκρίνει την ανθρώπινη κατάσταση με την απεραντοσύνη του σύμπαντος, επειδή αυτό του έδινε τη δυνατότητα να έχει μια πιο απλή και ταπεινή οπτική. Σε ένα από τα παραδείγματά του δηλώνει: «Τίποτα δεν συμβαίνει σε κανέναν που δεν είναι ικανός από τη φύση του να αντέξει». Με αυτόν τον τρόπο τα προβλήματά μας τοποθετούνται σε μια αναλογία.
Είναι επίσης απαραίτητο να ζούμε στο παρόν: δεν έχει νόημα να ανατρέξουμε στο παρελθόν, το οποίο είναι ήδη παρελθόν, παρά μόνο για να αντλήσουμε τις έγκυρες εμπειρίες. Και δεν έχει νόημα να φαντασιωνόμαστε για το μέλλον όταν δεν τολμάμε καν να προγραμματίσουμε σωστά μια μέρα, μια εβδομάδα ή έναν μήνα της ζωής μας.
Η σημασία της συνειδητής επανάληψης
Οι Στωικοί δίνουν μεγάλη σημασία (όπως και άλλες σύγχρονες φιλοσοφικές τάσεις) στη διδασκαλία, στη συνεχή άσκηση, στη συνειδητή πρακτική και επανάληψη. Εάν επαναλαμβάνουμε δράσεις με μηχανικό τρόπο δεν θα εξαγάγουμε έγκυρα μαθήματα από αυτές.
Η σημασία της εργασίας
Η αδράνεια είναι η μητέρα όλων των κακών. Η εργασία, σωματική και ψυχική, εμπλουτίζει τον άνθρωπο, όχι μόνο γιατί του καταλαμβάνει παραγωγικά τον χρόνο του, αλλά και γιατί του δείχνει πεδία δράσης στα οποία μπορεί να επιστρέψει σε στιγμές απελπισίας. Ο Σενέκας είπε: «Οι Στωικοί βλέπουν όλες τις αντιξοότητες ως άσκηση». Αυτό δείχνει ότι τα εμπόδια πρέπει να μετατραπούν σε δοκιμασίες και να αναγνωριστούν ως τέτοια ώστε να μπορέσουμε να αντλήσουμε από αυτά μια διδασκαλία που θα είναι χρήσιμη για όλη μας τη ζωή.
Η σημασία της αρετής για την επίτευξη της ευτυχίας
Ο στωικισμός στόχευε σε μια κατάσταση ευημερίας που βασίζεται στις αξίες της αρετής. Περισσότερο από την ευημερία, τα ανθρώπινα όντα αναζητούν συνεχώς την ευτυχία, αν και η ευτυχία δεν είναι ίδια για όλους. Για τους Στωικούς, δεν μπορεί να υπάρξει ευτυχία σε εξωτερικούς παράγοντες, που είναι τόσο μεταβλητοί όσο ο πλούτος και η δύναμη. Ευτυχία μπορεί να υπάρξει μόνο στην εσωτερική ανάπτυξη.
Αν και μπορεί να φαίνεται πολύ δύσκολο να απομακρυνθεί κανείς από κοσμικούς και υψηλούς στόχους, δεν είναι τόσο δύσκολο όταν ανακαλύπτουμε την αξία των εσωτερικών θησαυρών που κανείς δεν μπορεί να μας αφαιρέσει.
Η σημασία των ηθικών υποχρεώσεων απέναντι στην ανθρωπότητα
Η ανθρώπινη ηθική προτείνει υποχρεώσεις που πρέπει να εκπληρωθούν προς όλους τους γύρω μας: φίλους, οικογένεια, συναδέλφους και συντρόφους ζωής. Αλλά υπάρχει και ένα ευρύτερο καθήκον που περιλαμβάνει ολόκληρη την ανθρωπότητα, γιατί είμαστε μέρος της.
Αυτές οι διαφορετικές υποχρεώσεις μπορεί να είναι πολύ δύσκολο να συνδυαστούν σε πολλές περιπτώσεις, αλλά η ικανότητά μας έγκειται στο να βρίσκουμε σημεία συμβολής και όχι τριβής.
Για κάποιον ισχυρό λόγο, οι Στωικοί θεωρούσαν τους ανθρώπους ως «πολίτες του κόσμου», χωρίς να παραμελούν την αγάπη για τη χώρα τους. Αλλά ο πολίτης του κόσμου σκέφτεται επίσης το σύνολο για να αναζητήσει μια ευτυχία που είναι ωφέλιμη για όλους.