Ο άνθρωπος έχει το αξιοπερίεργο προνόμιο να είναι πολίτης δύο κόσμων. Βιώνει δύο ξεχωριστά είδη εμπειρίας: το ύπαρ (κατάσταση εγρήγορσης) και το όναρ (ονειρική κατάσταση). Το όνειρο είναι η πιο τυπική μορφή ψυχικής δραστηριότητας του ανθρώπου όταν κοιμάται. Κατά μέσο όρο βλέπουμε τρία όνειρα, κάθε νύχτα, αν και δεν τα θυμόμαστε πάντα. Τα όνειρα διαρκούν τόσο χρόνο όσος περίπου χρειάζεται για να τα αφηγηθούμε ενώ μερικά θηλαστικά επίσης έχουν στον ύπνο τους ψυχικές δραστηριότητες όμοιες με τα όνειρα του ανθρώπου. Το όνειρο θεωρήθηκε στην αρχαιότητα φαινόμενο εξωανθρώπινης προέλευσης, κάτι το σημαντικό και συγχρόνως μυστηριώδες. Και έτσι ο άνθρωπος απέκτησε την πεποίθηση ότι τα όνειρα ήταν πολλές φορές προφητικά ή ακόμη και συμβολικά.
Με τον όρο Ονειρομαντεία εννοούμε τη δυνατότητα πρόβλεψης του μέλλοντος με βάση τα όνειρα. Είναι μία πρακτική με πανάρχαιες ρίζες, καθώς οι λαοί του παρελθόντος πίστευαν πως τα όνειρα είναι προφητικά και τα στέλνουν οι Θεοί σε εκείνους που αγαπούν για να τους προστατέψουν ή για να τους αποκαλύψουν το μέλλον.
Το νόημα των προφητικών ονείρων δεν μπορεί να γίνει άμεσα κατανοητό, διότι τα όνειρα είναι συνήθως συμβολικά και απαιτούν ερμηνεία. Τα όνειρα, που έβλεπε κάποιος όταν κοιμόταν σε ιερά μέρη, και τα οποία θεωρούσαν πάντα προφητικά, χρειάζονταν συνήθως έναν ιερέα για να τα εξηγήσει.
Σύμφωνα με τις Εσωτερικές Παραδόσεις, πρόκειται για μια πρακτική την οποία γνώρισαν και διέδωσαν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι που μυήθηκαν στα Μυστήρια της Αιγύπτου. Πρόκειται για το χάρισμα της προφητείας, το οποίο αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της ονειρικής κατάστασης.
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι τα όνειρα προμηνύουν το μέλλον. Γι’ αυτό και υπήρχε μια ειδική κατηγορία από ιερομάντεις για την εξήγησή τους. Πίστευαν ακόμη ότι τα όνειρα τα έστελνε ο Δίας για να προειδοποιήσει τους ανθρώπους. Οι αρχαίοι λάτρευαν σαν θεό του ονείρου τον Μορφέα, για τον οποίο πίστευαν ότι στα όνειρα έπαιρνε ανθρώπινη μορφή, ενώ τα δύο αδέλφια του, ο Φοβήτωρ και ο Φάντασος, παρίσταναν ζώα και άψυχα αντικείμενα. Και οι τρεις ήταν παιδιά του Ύπνου, αδελφός του οποίου ήταν και ο Όνειρος, τον οποίο ο θεός Απόλλωνας έστελνε στους αρρώστους κατά τη διάρκεια του ύπνου, για να τους υποδείξει τρόπους θεραπείας.
Η ονειρομαντεία θεωρήθηκε αρχικά άτεχνη και αδίδακτη, επειδή αποκαλύπτεται από τους Θεούς, όμως πολλές φορές έπρεπε να βρουν τη σημασία του ονείρου οι Ονειροκρίτες, και όχι εκείνος που είδε το όνειρο. Επομένως η ονειρομαντεία ανάγεται περισσότερο στην ονομαζόμενη και «τεχνική μαντεία» παρά στην φυσική. Τα όνειρα χωρίζονταν σε πέντε είδη: Όνειρον, Όραμα, Χρηματισμόν, Ενύπνιον και Φάντασμα. Όμως μόνο ο Χρηματισμός (= χρησμός), το Όραμα και ο Όνειρος ήταν προμαντευτικά. Οι δε εξηγητές αυτών λέγονταν Ονειροκρίτες, ονείρων Υποκριτές, Ονειροσκόποι, Ονειροπόλοι και κοινώς Ονειρομάντεις. Πρώτος δε Ονειρομάντης χρημάτισε ο Αμφιάραος, κατά τον Παυσανία, ενώ σύμφωνα με τον Πλίνιον, ο Αμφικτύων.
Κάποιοι λένε ότι οι Τελμισείς, κάτοικοι της Τελμισσού της Καρίας, ήταν περίφημοι Ονειροκρίτες. Ομοίως και οι Υβλαίοι της Σικελίας και οι Βορυσθενίτες, και κάποιοι άλλοι, όπως λέγει ο Αρτεμίδωρος. Ο δε Κλήμης αναφέρει ότι οι Τελμισείς εφεύραν την Ονειρομαντεία.
Σύμφωνα με τον Ησίοδο, τα όνειρα είναι παιδιά της Νύκτας και αδέλφια του θανάτου και του ύπνου. Στην Οδύσσεια, ο Όμηρος αναφέρει τον Όνειρο ως δαίμονα του Άδη. Τα απατηλά όνειρα έβγαιναν από μια πύλη από ελεφαντόδοντο, τα αληθινά έβγαιναν από μια κεράτινη πύλη, κάτι που αναφέρει ο Βιργίλιος στην «Αινειάδα» (VI, 894). Τα πνεύματα των πεθαμένων επίσης, όσο δεν είχαν φτάσει στο βασίλειο του Άδη, είχαν τη δύναμη να εμφανίζονται στον κοιμισμένο με τη μορφή ονείρου.
Ιδιαίτερα γνωστή στον αρχαίο ελληνικό κόσμο ήταν η «εγκοίμηση», σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους, όπως η νηστεία που ήταν απαραίτητη σε ορισμένα ονειρομαντεία, όπως στο «ηρώον» του Αμφιαράου στον Ωρωπό. Η ιατρομαντική εφαρμόζεται σταθερά στα Ασκληπιεία, με τη διαδικασία της χρησμοδότησης να συνίσταται σε μια προσεκτική προετοιμασία με καθαρμούς και προσευχές. Όταν υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, τα όνειρα γεννιούνται στα αρχέγονα βάθη της ψυχής και μπορούν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και σοφίας. Αυτές τις προϋποθέσεις δημιουργούσαν οι τελετουργίες κάθαρσης των Ασκληπιείων, οι οποίες οδηγούσαν στην αλλαγή της σωματικής χημείας, καθώς και της ψυχολογικής αίσθησης του χρόνου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένα «άνοιγμα» της συνείδησης, που επέτρεπε με τη σειρά του την προσέγγιση των υπερκόσμιων δυνάμεων.
Έπειτα ο ασθενής περνούσε μια νύκτα στο άβατον, απαγορευμένο κοιτώνα και έβλεπε σε όνειρο τον Θεό Ασκληπιό, που του αποκάλυπτε τί να κάνει ή απλώς τον γιάτρευε με θαυματουργό τρόπο. Αλλά υπάρχει και η εκδοχή ότι οι γιατροί των Ασκληπιείων πήγαιναν στους εγκοιμισμένους ασθενείς και ψιθύριζαν στο αυτί τους τι λέει ο Ασκληπιός να πράξουν για να θεραπευθούν. Μόλις αυτοί ξυπνούσαν, διηγούνται στους γιατρούς την επιθυμία του Ασκληπιού και οι γιατροί (που ήταν αυτοί που είχαν υποβάλλει στους ασθενείς την κατάλληλη θεραπεία) έκαναν δήθεν ό,τι επιθυμούσε ο Ασκληπιός για να θεραπευθούν οι ασθενείς.
Πολλά όνειρα έχουν συσχετιστεί με ιστορικά, αλλά και θρησκευτικά γεγονότα και έχουν περάσει στην ιστορία σαν σύμβολα και σαν θεία μηνύματα. Από τη Βίβλο, γνωστά είναι τα όνειρα του Φαραώ με τις εφτά παχιές και εφτά ισχνές αγελάδες που ερμήνευσε ο Ιωσήφ, ενώ ο Δανιήλ ήταν αυτός που ερμήνευσε το παράδοξο όνειρο του Ναβουχοδονόσορα. Ο Ιακώβ είχε ονειρευτεί στον ύπνο του μια σκάλα από τη γη ως τον ουρανό, ενώ είναι γνωστό, ότι ένα όνειρο έσωσε και τον Χριστό από τη σφαγή του Ηρώδη, καθώς προειδοποίησε την Παναγία και τον Ιωσήφ και έφυγαν για την Αίγυπτο.
Ο Πλάτωνας θεωρούσε την τέχνη αυτή έργο σοφίας και ο ίδιος υπήρξε εισηγητής του «φιλοσοφικού» ονείρου. Αναζητεί σύμβολα στα όνειρα διαφόρων τόπων και εποχών, για παράδειγμα, το λιοντάρι στους ονειρικούς συνδυασμούς με τη μυθοπλαστική φαντασία συμβολίζει τη δύναμη, τον φόβο και την εξουσία. Αντίθετα οι σκύλοι, οι λύκοι και διάφορα σαρκοβόρα ζώα αντιστοιχούν στην αδικία.
Την άποψη ότι το όνειρο μπορεί να αποτελέσει πηγή θείας έμπνευσης τη συναντάμε σε έναν μεγάλο αριθμό φιλοσόφων, ποιητών και συγγραφέων της αρχαιότητας. Πιο συγκεκριμένα, ο Σωκράτης προέτρεπε τους μαθητές του να μελετήσουν την ονειροκριτική, ενώ ο Αριστοτέλης, συνεχιστής του Ιπποκράτη στην ονειρογραφία, παραδεχόταν πως η ψυχή δύναται να δράσει για να εξηγήσει τα όνειρα και αναφέρεται σε αυτά και στον ύπνο συχνά στα έργα του.
Οι μεγάλοι τραγικοί ποιητές διαπότισαν τα έργα τους με σκηνές στις οποίες, μέσω των ονείρων, προαναγγέλλονται σημαντικά γεγονότα για την πορεία του δράματος. Έτσι μέσω ονείρου προαναγγέλλεται η θυσία της Πολυξένης, κόρης της Εκάβης («Εκάβη», Ευρυπίδη), η μητέρα του Ξέρξη δέχεται την αναγγελία της καταστροφής του περσικού στρατού («Πέρσαι», Αισχύλου), ενώ η Χρυσόθεμις πληροφορεί την Ηλέκτρα ότι η μητέρα της στέλνει χοές στον πατέρα της («Ηλέκτρα», Σοφοκλή).
Παράλληλα διαμορφώθηκαν ορισμένοι τρόποι και μέθοδοι ερμηνείας των διαφόρων ονείρων και δημιουργήθηκαν ονειροκριτικά συγγράμματα. Ένα από τα αρχαιότερα είναι του σοφιστή Αντιφώντα, που ήταν σύγχρονος του Σωκράτη. Το έργο αυτό ονομαζόταν «Περί κρίσεως ονείρων».
Ο Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός (ή Ονειροκριτικός) ήταν γνωστός ερμηνευτής ονείρων, που έζησε το δεύτερο μισό του 2ου μ.Χ. αιώνα στην Έφεσο. Από τα έργα του, μας διασώθηκε το πρώτο, τα Ονειροκριτικά, που απαρτίζεται από 5 βιβλία. Στα βιβλία αυτά, δίνει τις πιθανές ερμηνείες κάθε ονείρου προχωρώντας με βάση την πορεία της ανθρώπινης ζωής από τη γέννηση ως το θάνατο, παραθέτει θεωρητικούς προβληματισμούς και υποδείξεις για την ερμηνεία των ονείρων, καθώς και μια συλλογή 95 ονείρων τα οποία βγήκαν αληθινά.
Το έργο του Αρτεμίδωρου εντάσσεται σε μια γενικότερη παράδοση του ελληνικού, και όχι μόνο, κόσμου, κατά την οποία τα περίεργα και θαυμαστά οράματα των ονείρων θεωρούνταν συχνά προάγγελοι των μελλοντικών συμβάντων. Όλη η αρχαία ελληνική γραμματεία, αρχής γενομένης από τον Όμηρο, είναι γεμάτη από ονειρομαντικές αναφορές και απόπειρες.
Όλο αυτό το υλικό συνέλεξε ο Αρτεμίδωρος ταξιδεύοντας στην ηπειρωτική Ελλάδα, στα ελληνικά νησιά και στην Ιταλία, όπου έψαξε στις λαϊκές συναθροίσεις και στις γιορτές, τη σοφία που διαιώνιζε η λαϊκή παράδοση με παραδείγματα και εξηγήσεις. Συνέγραψε έναν πρακτικό ονειροκρίτη και μνημονεύει εκεί τα όνειρα όπως τα άκουσε, χωρίς φιλοδοξία και πρωτοτυπία.
Διαχωρίζει τα όνειρα σε μη προφητικά, όπου η ψυχή απλώς θυμάται τα άγχη και τις αγωνίες της ημέρας, και σε προφητικά, τα οποία προμηνύουν το μέλλον. Για τη σωστή ερμηνεία κάθε ονείρου είναι απαραίτητη η γνώση όχι μόνο του επαγγέλματος αλλά και των κάθε είδους συνηθειών του ανθρώπου που βλέπει το όνειρο. Οι σημασίες των ονείρων δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας μεταφυσικής διαδικασίας, αλλά λογικής ερμηνείας ομοιοτήτων, και έτσι επιτρέπεται η διαφοροποίηση της ερμηνείας των ονειρικών συμβόλων ανάλογα με το άτομο που βλέπει το όνειρο.
Παράλληλα, ο Αρτεμίδωρος θεωρούσε ότι μια ονειρική εικόνα μπορούσε να «αποκρυπτογραφηθεί» και να εξηγηθεί με την ανάλυσή της στις λέξεις από τις οποίες συντίθεται. Για παράδειγμα, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος έκανε πόλεμο με την Τύρο, είδε όνειρο με ένα σάτυρο που χόρευε. Ο Αρτεμίδωρος το εξήγησε αναλύοντας τη λέξη «σάτυρος»: Σα-Τυρ, δηλαδή η Τύρος θα πέσει, οπότε προέβλεψε τη νίκη του Αλέξανδρου. Το έργο του Αρτεμίδωρου αγαπήθηκε πολύ και κατά τη μεσαιωνική εποχή και αργότερα, ενώ μας σώθηκε σε αρκετά χειρόγραφα από τον 11ο, μέχρι και τον 16ο αι.
Στη Βυζαντινή Εποχή πολλοί συνήθιζαν να κοιμούνται πάνω σε τάφους για να δουν όνειρα που θα τους φανέρωναν το μέλλον. Υπήρχε μάλιστα και ένα σύγγραμμα του Αστρέμψυχου, που αποδιδόταν στον προφήτη Δανιήλ και τον Άραβα Αχμέτ Μαζάρ (9ος αι. μΧ).
Ο αποκαλυπτικός και συμβολικός χαρακτήρας των ονείρων ισχύει μέχρι και σήμερα και όλοι λίγο πολύ έχουμε ακούσει κατά καιρούς διάφορες ερμηνείες για τα όνειρα, ερμηνείες που μπορεί να διαφέρουν από τη μία περιοχή στην άλλη. Μερικά σύμβολα όμως είναι ευρέως γνωστά, για παράδειγμα το καθαρό νερό στον ύπνο συμβολίζει την επιτυχία και τη χαρά. Το θολό νερό στεναχώρια και μπερδέματα. Τα φρέσκα και ωραία λουλούδια συμβολίζουν τη χαρά. Τα ξερά και μαραμένα δυσάρεστες καταστάσεις. Σήμερα κυκλοφορούν διάφορες λαϊκές εκδόσεις με τον τίτλο «Μέγας Ονειροκρίτης» με αναλύσεις του ζωδιακού κύκλου και ερμηνείες διάφορων παραστάσεων ή εικόνων των ονείρων.
Με τα όνειρα ασχολήθηκαν τα νεότερα χρόνια και οι ψυχολόγοι, οι οποίοι από τη μεριά τους τονίζουν ότι όσο απαραίτητος είναι ο ύπνος για το σώμα μας, άλλο τόσο είναι και τα όνειρα για την ψυχή μας. Οι Carl Gustav Jung και Sigmund Freud επηρεάστηκαν σημαντικά από τον Αρτεμίδωρο.
Ο Freud στο βιβλίο του “Interpretation of Dreams”, αναφέρεται οκτώ φορές στον Αρτεμίδωρο. Οι ιδέες του Freud σχετικά με τον κανόνα των αντιθέτων για τις επεξηγήσεις των ονείρων, τον συμβολισμό, το συνειδητό τμήμα του νου που δημιουργεί λογοπαίγνια στα όνειρα, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, την τμηματοποίηση των ονείρων σε ξεχωριστά στοιχεία και ανάλυση κάθε στοιχείου ξεχωριστά, παρουσιάζονται και στο έργο του Αρτεμίδωρου. Η κυριότερη διαφορά τους είναι ότι ο Αρτεμίδωρος έκανε τη συνειρμική ανάλυση των ονείρων στους πελάτες του, ενώ ο Freud ανέθετε το έργο αυτό στους ιδίους.
Ο Carl Jung διαφώνησε με τον Freud ως προς την προέλευση των ονείρων. Ο Jung υποστήριζε ότι τα όνειρα είναι μηνύματα από τον εαυτό μας προς τον εαυτό μας και θα πρέπει να τα παίρνουμε σοβαρά. Ο Jung πίστευε στην ποιότητα των ονείρων που δείχνουν το μέλλον, τα μαντικά όνειρα και τις παγκόσμιες συνήθειες της ανθρωπότητας.
Κατά καιρούς έχουν εκφραστεί διάφορες υποθέσεις για τη λειτουργία των ονείρων, τις οποίες μπορούμε να κατατάξουμε σε τρεις βασικές κατευθύνσεις:
– Μεταφυσικές ερμηνείες, π.χ. το προφητικό όνειρο, το όνειρο ως ταξίδι της ψυχής, το όνειρο ως σύνδεση με το θείο
– Ψυχολογικές ερμηνείες, π.χ. το όνειρο ως ψυχικό φαινόμενο όπως το ερμήνευσαν οι ψυχολόγοι Freud, Jung, Gestalt κτλ.
– Νευροφυσιολογικές ερμηνείες, π.χ. μετατροπή βραχύχρονης μνήμης σε μακρόχρονη, μεταβιβάσεις δεξιού – αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου, επιφαινόμενο όνειρο, το αναγκαίο όνειρο-λήθη κλπ.
Ως προς τις μεθόδους ερμηνείας των Ονείρων, αναφέρονται η Συμβολική ερμηνεία του ονείρου ως ολότητας και η Κρυπτογραφική ερμηνεία του ονείρου ως ενός συνόλου από κρυπτογραφημένα σημεία προς μετάφραση.
Τα όνειρα πάντα είχαν και εξακολουθούν να έχουν μια σαφή μυστηριακή σημασία. Η ψυχή, αν δεν είναι εγκλωβισμένη στα καθημερινά της προβλήματα, μπορεί να ταξιδέψει στον ονειρικό κόσμο και να έρθει σε επαφή με εκείνη τη διάσταση που ενοποιεί παρελθόν, παρόν και μέλλον. Κι εκεί, αν είμαστε αρκετά εξαγνισμένοι κι έτοιμοι, μπορούμε να διαβάσουμε τα σημάδια του μέλλοντος.
Πηγές
- Η Ονειρομαντεία στην Αρχαία Ελλάδα, Ρώμη Αλεξανδράκη, Περιοδικό Νέα Ακρόπολη, τεύχος 146
- ΙΩ. ΠΑΣΣΑ– «Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν του ΗΛΙΟΥ», {ΙΔ.’, σελ. 225}.
- ΑΘ. ΣΤΑΓΕΙΡΙΤΗ – » Ωγυγία η Αρχαιολογία », [ σελ.179,183 ].
- R. DODDS – » Οι Έλληνες και το παράλογο », { σελ. 97 , 101, 103 }
- BLOCH– » Η μαντική στην αρχαιότητα », { σελ. 17-19 }.
- https://science.fandom.com/el/wiki/Ονειροερμηνευτική
- https://el.wikipedia.org/wiki/Αρτεμίδωρος_Δαλδιανός