Όταν ο μυθικός Manqo Qhapaq, απεσταλμένος του Inti (ο θεός του Ήλιου)1, χτύπησε το ραβδί του στη γη του Cuzco (βλ. σχετικό άρθρο στο ίδιο τεύχος) και αυτό βυθίστηκε στο χώμα, ανακαλύφθηκε μία νέα πατρίδα για ένας νέος πολιτισμός. Έτσι, αυτή η κοιλάδα στην οροσειρά των Άνδεων, σε ύψος 3.400 μέτρων, εξελίχθηκε σε γεωγραφικό, πολιτικό, πολιτιστικό, γλωσσικό, οικονομικό, στρατιωτικό και, φυσικά, θρησκευτικό κέντρο2, όπου ενώνονταν όλες οι θρησκείες του Νότιου Ειρηνικού. Εκεί έλαμψε ο μεγαλύτερος ναός της Αυτοκρατορίας των Inka, η Qorikancha, το κόσμημα του στέμματος της πρωτεύουσας˙ μία ιστορία πολιτικής θέλησης, θρησκευτικού συγκρητισμού, προηγμένης επιστήμης και τεχνικής μεγαλουργίας!
Ο Pedro Cieza de León, αποικιοκράτης (conquistador) χρονικογράφος του 16ου αι., περιγράφοντας τον χρυσό του ναού στα “Χρονικά του Περού”, αναφέρει ότι “πολλά ακόμη θα μπορούσα να πω για αυτόν τον ναό, τα οποία παραλείπω […] δεν θα ασχοληθώ περαιτέρω με το ασήμι, τα chaquira [κοσμήματα με χάντρες], τα φτερά από χρυσό και άλλα πράγματα, τα οποία, αν καταγράψω, δεν θα με πιστέψουν”. Επίσης, ο Pedro Sarmiento de Gamboa γράφει στο βιβλίο του “Ιστορία των Ίνκα” (1572): “Όσοι από εμάς την έχουν δει… ένιωσαν δέος με την ομοιομορφία και την ομορφιά της”.

Ο Ομφαλός του Κόσμου (Ιερή Γεωγραφία)
Με βάση το σύστημα siq’i (cheque), από το Cuzco ξεκινούσε μια σειρά από τελετουργικά μονοπάτια, που οδηγούσαν σε όλη την αυτοκρατορία (σαν τις ακτίνες του ήλιου, με τον ναό στο κέντρο). Στην ίδια την πόλη, η τοποθεσία του ναού επίσης δεν είναι τυχαία. Καθώς το Cuzco αναπαριστούσε έναν ιαγουάρο, η ουρά ήταν η Qorikancha και η κεφαλή το δεύτερο ιερότερο μέρος ονόματι Saqsaywaman. Επιπλέον, στο σημείο συγκλίνουν οι δύο ποταμοί και οι τέσσερεις μεγάλοι δρόμοι, που διαιρούσαν την πόλη σε τέσσερα τμήματα, όσες και οι κατευθύνσεις του ορίζοντα (παρόμοια χωριζόταν όλη η επικράτεια). Φυσικά, το ίδιο ισχύει για τη σχέση του ναού με τον ουρανό, αφού λειτουργούσε ως γιγάντιο ημερολόγιο (ευθυγραμμίσεις με ηλιοστάσια και ισημερίες).
Ο ναός μάλλον είχε χτιστεί νωρίτερα τον 13ο αι., από τους Ayarmacas3. Η αρχική ονομασία ήταν Inti-kancha, που σημαίνει περίβολος/αυλή ή ανάκτορο του Inti ή Inti-wasi, δηλαδή Οίκος του Ήλιου. Ωστόσο, έφτασε στη μεγαλύτερη δόξα του δύο αιώνες αργότερα, χάρη στον 9ο Inka (Αυτοκράτορα) Pachakuteq (Pachacuti Inka Yupanqui), που τον εξωράισε με χρυσό, ασήμι και πολύτιμους λίθους, οπότε μετονομάστηκε (quri=χρυσός). Αφιερωμένος στον ήλιο, λοιπόν, μεγάλο τμήμα του ήταν επικαλυμμένο με χρυσό (ο ιδρώτας του ήλιου), αντανακλώντας το φως την ημέρα, αλλά και τη νύχτα.
Στην πραγματικότητα, πρόκειται για σύμπλεγμα, καθώς περιλαμβάνει: τον κύριο ναό του Ήλιου, δευτερεύοντες ναούς για τη Σελήνη, την Αφροδίτη & τους Αστέρες, τον Κεραυνό/ την Αστραπή/ τη Βροντή (ενιαία θεότητα) και το Ουράνιο Τόξο, δηλαδή σύνολο από 5 Ναούς, όπως επίσης 5 Πηγές (αναβρυτήρια), καθώς και τους Ηλιακούς Κήπους.
Τα μυστικά της πέτρας
Ο ινκαϊκός πολιτισμός δεν γνώριζε το διαμάντι ούτε τον σίδερο, μόνο τον χαλκό και τον μπρούντζο, όμως αυτά τα μέταλλα δεν είναι αρκετά σκληρά, για να λαξεύσουν πέτρες όπως ο γρανίτης, ο βασάλτης και ο διορίτης και ούτε φαίνεται να έχουν σμιλευτεί με άμμο (σημειωτέο δεν χρησιμοποιούσαν πέτρες με ατέλειες). Προφορικές παραδόσεις -μη αποδεκτές ακαδημαϊκά- αναφέρουν ότι χρησιμοποιούσαν ένα μίγμα βοτάνων (“joqcha”) για τη λείανση της πέτρας… Επίσης, η μεταξύ τους προσαρμογή είναι αξιοθαύμαστη, ώστε δεν επιτρέπει ούτε τη διέλευση μίας λεπίδας και, μάλιστα, χωρίς χρήση κονιάματος. Τέλος, δεν έχουμε στοιχεία ότι είχαν ανακαλύψει τον τροχό, επομένως ένα άλλο μυστήριο είναι η μεταφορά τους, που μπορεί να ζύγιζαν πάνω από 100 τόνους, συχνά από μακρινά λατομεία, στα ψηλά και δύσβατα εδάφη της οροσειράς τους. Πάλι από την προφορική παράδοση, μαθαίνουμε ότι οι ιερείς-μάγοι4 μπορούσαν να ελαφρύνουν το βάρος τους…
Σε κάθε περίπτωση, ακόμη δεν έχουμε κατανοήσει την απαράμμιλης δεξιοτεχνίας τοιχοποιία τους: “Όλο το κτήριο έχει εξαιρετική λιθοδομή […] οι πέτρες είναι τόσο καλά κατεργασμένες, που δεν μπορεί κανείς να δει κάποιο υλικό ένωσης ανάμεσά τους. Σε όλη την Ισπανία, δεν έχω δει κάτι που να μπορεί να συγκριθεί […] εκτός ίσως από [αναφέρει δύο κτήρια] παρόλα αυτά [τα ινκαϊκά] είναι τα καλύτερα […] οι πέτρες είναι τόσο θαυμάσια κατεργασμένες και τοποθετημένες με τόσο μεγάλη αγχίνοια”, αναφέρει ο P. Cieza de León.
Αρχιτεκτονικά, οι τοίχοι παρουσιάζουν “φθίνουσα” κατακόρυφη δομή. Ως εκ τούτου, στη βάση είναι παχύτεροι και έχουν κλίση προς το εσωτερικό. Επίσης, οι κόγχες για τις πόρτες και τα παράθυρα είναι τραπεζοειδείς (με το βαρύτερο μέρος προς τα κάτω), ενώ στη διατομή υπάρχουν μπρούτζινοι σφιγκτήρες σχήματος «H». Όλα αυτά ως πρόνοια για τον κίνδυνο οριζόντιων μετατοπίσεων (αντι-σεισμική προστασία).
Ένα σπίτι για κάθε αστέρι (το ινκαϊκό πάνθεο)
Ο Ναός του Ήλιου
Ο Inti παρουσιάζεται ως θεότητα της Τάξης, που κυβερνά την 5η Εποχή. Η διαδοχή του Θερινού Ήλιου & του Χειμερινού Ήλιου (ηλιοστάσια) συμβόλιζε τη δύναμη της ανανέωσης και της διαιώνισης, που εξακολουθούν χάρη στις τελετουργίες των ανθρώπων. Μεσάζοντας ανάμεσα στον Ήλιο και τους Ανθρώπους είναι ο Inka (Αυτοκράτορας) και κάθε λάθος του μπορεί να είναι ολέθριο για όλο το βασίλειο…

Ένας άλλος Ισπανός χρονικογράφος, ο Garcilaso de la Vega, αναφέρει πως ο ναός ήταν εξ ολοκλήρου καλυμμένος με χρυσό. Επίσης, υπήρχε ένας πελώριος χρυσός δίσκος που απεικόνιζε ένα πρόσωπο με ακτίνες και φλόγες. Αυτό το ηλιακό σύμβολο κάλυπτε ολόκληρη την πρόσοψη του ναού και φώτιζε τους υπόλοιπους χώρους, ενώ στο θερινό ηλιοστάσιο (21 Δεκεμβρίου) αποκαλυπτόταν ένα ιερό μέρος, όπου η είσοδος επιτρεπόταν μόνο στον αυτοκράτορα.
Σύμφωνα με τον μύθο, όταν ο Ήλιος έπαψε να ζει με τους Ανθρώπους, άφησε στη Γη την κόρη του (τη φωτιά), που έπρεπε να τη φροντίζουν (να την κρατούν αναμμένη). Κάθε χρόνο, όμως, στις 20 Ιουνίου (παραμονή χειμερινού ηλιοστασίου), όλες οι φλόγες στην αυτοκρατορία έσβηναν. Την επόμενη αυγή, το ιερατείο της Qorikancha άναβε ξανά τη φωτιά τελετουργικά στο Saqsaywaman, με τις ακτίνες του ήλιου5. Αμέσως μετά, τέσσερις δρομείς ξεκινούσαν, για να μεταλαμπαδεύσουν το νέο φως σε όλους…
Ο ηλιακός δίσκος πλαισιωνόταν από “Mallki“, τις μούμιες των βασιλιάδων, σε εμβρυακή στάση, με σειρά αρχαιότητας. Από τα όργανα που αφαιρούνταν κατά τη διαδικασία, η καρδιά καιγόταν και οι στάχτες φυλάσσονταν στο Punchao, ένα άγαλμα του Ήλιου με τη μορφή παιδιού, που κάθε μέρα έβγαινε από τον ναό, για να κοιτάξει την ανατολή (σύμβολα ανανέωσης)6. Η εμβρυακή στάση των νεκρών (βαλσαμωμένων ή μη) αποσκοπούσε στην αναγέννηση: “αν σπείρουμε νεκρά όντα, θα θερίσουμε ζωντανά” (ο τάφος γινόταν λίκνο). Αν κάποιος ήταν καλός, μετά το ταξίδι στον Ουρανό, θα επέστρεφε στη Γη ως κάτι καλό…
Ο Ναός της Σελήνης
Η Mama–Quilla ήταν αδελφή και σύζυγος του Ήλιου, προστάτιδα των γυναικών. Ο ναός ήταν τοποθετημένος στην ανατολική πλευρά του και πιστεύεται ότι ήταν επικαλυμμένος με ασήμι (τα δάκρυα της σελήνης). Αντίστοιχα, υπήρχε μία συμβολική αναπαράσταση του φεγγαριού, ενώ εδώ “διέμεναν” ταριχευμένες οι Qoya (βασίλισσες).
Ο Ναός της Αφροδίτης (Ch‘aska) και των Άστρων
Τα αστέρια ήταν πολύ σημαντικά για την αγροτική κοινωνία των Inka, γιατί χάρη σε αυτά προέβλεπαν τα καιρικά φαινόμενα. Ανατολικά του προηγούμενου ναού, διέθετε μία αξιοπερίεργη είσοδο, με διπλό άνοιγμα και 14 γωνίες. Όπως και οι άλλοι ναοί, δεν υπολειπόταν σε πολύτιμα μέταλλα και λίθους, ενώ έχουν βρεθεί και υπολείμματα σκελετών από τις χαρακτηριστικές καμηλίδες της Νότιας Αμερικής. Στην οροφή, υπήρχαν αλληγορίες αστερισμών, με καθένα να συμβολίζεται από ένα ζώο. Όλα τα πράγματα είχαν το ουράνιο αντίστοιχό τους, που τα προστάτευε και τα εξέλισσε7… Μάλιστα, πρόκειται για έναν από τους λίγους πολιτισμούς, που αναγνώριζαν αστερισμούς και στο σκοτάδι (ανάμεσα στα άστρα), γεγονός που αποκαλύπτει την προηγμένη επιστήμη τους.
Το σημαντικότερο στοιχείο του ναού ήταν μία πλάκα 10Χ8 μέτρα (κυρίως χρυσή, με βάρος περισσότερο από έναν τόνο), όπου αναπαρίστατο η κοσμογονία κατά τους πολιτισμούς των Άνδεων. Το αρχικό έργο χυτεύτηκε8, επομένως, έχουν διασωθεί μόνο αντίγραφα άγνωστης αξιοπιστίας. Πιθανότατα, μεταξύ άλλων απεικονίζονταν: ο αστερισμός του Ωρίωνα (Ιαγουάρος), το Κοσμικό Αυγό (ο Wiraqocha), ο Inti, η Quilla, η Ch’asqa διπλή (η χαραυγή και το δειλινό), οι Πλειάδες, ο σταυρός των Άνδεων Chakana ως ο αστερισμός του Σταυρού του Νότου (βλ. σχετικό άρθρο στο ίδιο τεύχος), ο Illapa (Κεραυνός), το K’uychi (Ουράνιο Τόξο), Τα Ιερά Όρη (τρία), όπου ζουν τα apus (πνεύματα), η Pachamama, ο Ιερός Ποταμός (Willkamayu), το Ανθρώπινο Βασίλειο, το Ζωικό Βασίλειο, το Φυτικό Βασίλειο, το Ορυκτό Βασίλειο κ.ά.

Ο Ναός του Κεραυνού & Ο Ναός του Ουράνιου Τόξου
Ιδιαίτερα σεβαστή θεότητα, ο Illapa, το ουράνιο πρότυπο του Πολεμιστή, προστάτευε τον πόλεμο, αλλά τον επικαλούνταν και στην ειρήνη, γιατί γονιμοποιούσε τη γη, ως βροχοποιός. Η ανθρωποθυσία ήταν θεσμός (capacocha) και εικάζεται ότι σε μία περίπτωση -αφού το νεαρό παιδί είχε ναρκωθεί, κατά το τυπικό, ώστε να είναι αναίσθητο όταν επέλθει ο θάνατος- υπήρχε μία μεταλλική πλάκα επάνω του, ώστε να κεραυνοβοληθεί. Ο θεός εμφανιζόταν με τρεις όψεις (αστραπή-βροντή-κεραυνός), για αυτό ο ναός διέθετε τρεις θύρες. Απέναντι από τον Ναό των Άστρων, διέθετε δύο πανομοιότυπα παράθυρα, ακριβώς στην ίδια θέση στους αντικρυστούς τοίχους.
Το K’uyichi, το Ουράνιο Τόξο, μία άλλη σημαντική θεότητα για τους Inka, αφού άλλωστε υιοθέτησαν τα επτά χρώματά του στο λάβαρο της πρωτεύουσας. Όταν εμφανιζόταν, ως αγγελιοφόρος του ουρανού, πίστευαν ότι ο θεός απαιτούσε κάτι. Έτσι, πρόσφεραν ό,τι έκαναν εκείνη τη στιγμή, για παράδειγμα, αν μαγείρευαν, έδιναν την πρώτη τροφή9… Ο ναός αυτός, δυτικά του Ναού του Κεραυνού, διέθετε επίσης ένα παράθυρο ακριβώς όπως τα δύο προαναφερθέντα.
Οι Πηγές & Οι Κήποι
Καθαρό νερό10 έρεε από πέντε κατασκευές (συντριβάνια) τελετουργικού χαρακτήρα, η υπόγεια προέλευση του οποίου φυλασσόταν μυστική. Πριν τον ναό, εξάγνιζαν τα πόδια τους (παρελθόν, από πού έρχομαι), τα χέρια τους (παρόν, τι κάνω τώρα) και το κεφάλι τους (μέλλον, τι σκέφτομαι), άρα τον χώρο τους (σώμα) σε όλο το φάσμα του χρόνου… Επίσης, ανάμεσα στους ναούς του Κεραυνού και του Ουράνιου Τόξου, υπήρχαν στο έδαφος τρία κανάλια, για την άρδευση των νερών (αντι-πλημμυρικά), όπως και σε πολλά άλλα σημεία. Ωστόσο, στα συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα πειράματα του Augusto León Barandiarán, αν κανείς προσαρτήσει ένα μουσικό όργανο, ακούγονται οι νότες ρε – λα – σολ. Τέλος, ο πλούτος και η ομορφιά των κήπων (πιθανά αφιερωμένοι στον Wiraqocha), για άλλη μία φορά, είχε καταπλήξει τους κατακτητές (ίσως περισσότερο από τους ναούς), με τα πολυάριθμα αντίγραφα από την τοπική χλωρίδα και πανίδα -από έντομα ως θηλαστικά και από μικροσκοπικά άνθη μέχρι δέντρα, καθώς και αγάλματα φυσικού μεγέθους, περίτεχνα κατασκευασμένα από χρυσό, ασήμι και άλλα πολύτιμα υλικά.

Η μαύρη στροφή της ιστορίας
Οι εσωτερικές πολιτικές συγκρούσεις και οι επιδημίες από τους Ευρωπαίους βύθισαν την αυτοκρατορία στο χάος. Σε αυτήν την συγκυρία, τον 16ο αι., ο Francisco Pizarro -με την υπεροχή και των όπλων- αιχμαλώτισε τον τελευταίο Inka (Αυτοκράτορα) Atahualpa, ζητώντας μεγάλο μέρος του χρυσού του ναού ως λύτρα (το αίτημα ικανοποιήθηκε, αλλά η υπόσχεση να του χαρίστουν τη ζωή αθετήθηκε). Ο υπόλοιπος χρυσός μεταφέρθηκε στην Ισπανία και στα ερείπειά του ανεγέρθηκε ο καθεδρικός ναός και η γυναικεία μονή Santo Domingo, αφού ο Juan Pizarro τον εκχώρησε στο Τάγμα των Δομινικανών. Επίσης, χρησιμοποίησαν υλικά του για να χτίσουν άλλες εκκλησίες και κτήρια και τα πολύτιμα αντικείμενα καταστράφηκαν ή λεηλατήθηκαν. Αιώνες αργότερα, τα κτήρια των καθολικών ισοπεδώθηκαν από σεισμό, αφήνοντας τα θεμέλια της Qorikancha άθικτα.
Ο πραγματικός χρυσός των Inka (ο ηθικός κώδικας ζωής)
Παράδοξα, προτίμησαν για το κέντρο της αυτοκρατορίας τους τον λεπτό αέρα και τις δύσβατες πλαγιές (ακόμη και όταν ήταν οι αδιαμφισβήτητοι κυρίαρχοι στις Άνδεις), αντί για μία ευκολότερα προσβάσιμη τοποθεσία, όπως η σημερινή Λίμα στο επίπεδο της θάλασσας, γεγονός που θα διευκόλυνε τις οικονομικές και στρατιωτικές επιχειρήσεις, μεταξύ άλλων, προκειμένου να είναι “πιο κοντά στους θεούς“.
“Ama Quella” (“Μην είσαι τεμπέλης”). Η εργατικότητά τους αποδεικνύεται περίτρανα στην αρχιτεκτονική τους, ένα κράμα ομορφιάς και λειτουργικότητας, που στηριζόταν στην “τέλεια” κατεργασία της πέτρας. Με εργαλεία την πίστη, τη βούληση και την ευφυία, κατασκεύασαν “αιώνιες” δομές, που δεν μπόρεσε να καταστρέψει η φύση, παρά μόνο ο άνθρωπος. Εκεί φύλασσαν ό,τι πιο πολύτιμο11, επειδή το αφιέρωναν σε κάτι που τους υπερέβαινε, κάτι ανώτερο από την προσωπική τους θνητότητα12.
Η γοργή διάδοση του χριστιανισμού -παρότι ακόμη πρόκειται για μίγμα παλιών και νέων δοξασιών, οφείλεται στην υψηλού επιπέδου κοινωνία, που σεβόταν άλλες πίστεις και τις ενσωμάτωνε. Η νοοτροπία τους δεν επέτρεπε την προσκόλληση στο όνομα του θεού, αφού αναγνώριζαν τον θεό στη φύση, θεό ονόμαζαν τη γενναιοδωρία του σύμπαντος… Τελικά, η προσήλωση στο αιώνιο, η ανεκτικότητα και η ακούραστη δράση σφυρηλάτησαν τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία της εποχής της˙ το πνεύμα της χορεύει ακόμη στη μουσική των αστεριών, στα ερείπια της Qorikancha, τη χρυσή αυλή του ουρανού!
___
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Αρχαίοι Πολιτισμοί του Περού, A. Gilardi – F.F. Figares – G.A. Planas, Εκδόσεις Νέα Ακρόπολη (2003)
- Μύθοι και Παραδόσεις της Αρχαίας Αμερικής, F. Schwharz, Εκδόσεις Νέα Ακρόπολη (1993)
- Ίνκα. Λαοί και Πολιτισμοί των Άνδεων, Μ. Λονγκένα – Γ. Άλβα, Εκδόσεις Ι. Καρακώτσογλου (2000)
- The second part of the Chronicle of Peru, P. Cieza de León (μετάφραση C.R. Markham), Εκδόσεις Hakluyt Society (1883)
- Diccionario Bilingüe (quechua), T. Laime Ajacopa, E. Cazazola, F. Layme Pairumani, P. Plaza Martínez (2007)
https://futatraw.ourproject.org/descargas/DicQuechuaBolivia.pdf - Coricancha, Wold History Encyclopedia: https://www.worldhistory.org/Coricancha
- Coricancha, Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Coricancha
- Coricancha, the Inkas’ temple of the sun, The Guardian
https://www.theguardian.com/cities/2015/mar/25/cusco-coricancha-temple-history-cities-50-buildings - A Comparison of Dark Constellations of the Milky Way, S.R. Gullberg et.al, Journal of Astronomical History and Heritage, 23(2), 390‒404 (2020)
- Cusco Attractions, Erick Manga A.
- Αφηγήσεις ξεναγών στο Περού…….
Υποσημειώσεις
1 γιος του Inti και της Quilla (η θεά του Φεγγαριού) ή γιος του Wiraqocha (ο ύψιστος θεός) και της Pachamama (η Μεγάλη Μητέρα Γη)
2 γεωγραφικό: σημείο αναφοράς για 200.000χλμ δρόμων, 2.000.000 τ.χλμ έκτασης και 20.000.000 κατοίκους
πολιτιστικό: οι Yachayhuasi & Acclahuasi ήταν οι Οίκοι της Γνώσης για άντρες και γυναίκες αντίστοιχα
γλωσσικό: 2.000 ιθαγενείς διάλεκτοι ενοποιήθηκαν στη Ruma Simi, που σήμερα καλείται quechua
οικονομικό: παρότι δεν υπήρχε η έννοια του κεφαλαίου ή της ιδιοκτησίας ούτε νομίσματα
στρατιωτικό: παρότι δεν υπήρχε μόνιμο σώμα στρατού παρά μόνιμο σώμα αξιωματικών
3 πιθανά με ηγέτη τον Ayar Auca, αδελφό του Ayar Manco (Manco Cápac), που αργότερα συγχωνεύτηκαν στους Inka
4 Στην Qorikancha λειτουργούσαν 4.000 ιερείς και ιέρειες.
5 Η γιορτή, που αναβιώνει σήμερα, σηματοδοτούσε την αρχή της χρονιάς και ήταν η λαμπρότερη από όλες.
6 Η μουμιοποίηση τελούνταν στο Q’enqo, μία άλλη ιερή τοποθεσία, στην ευρύτερη περιοχή του Cuzco. Αφαιρούσαν τα έντερα, όπως και τον εγκέφαλο, επειδή πίστευαν ότι τους κρατούν δέσμιους στη γη – ύλη (τα ένστικτα και οι σκέψεις εμποδίζουν την ανύψωση του πνεύματος).
7 θυμίζοντας την ερμητική διδασκαλία: “όπως πάνω, έτσι και κάτω“
8 αφού την έχασε στα ζάρια ο Mancio Sierra de Leguizamo, στον οποίο είχε μοιραστεί ως λάφυρο
9 κάποιοι αποφεύγουν να κοιτάξουν το ουράνιο τόξο, από φόβο για το τι θα τους ζητήσει ο θεός
10 προκειμένου να εξασφαλίζουν καθαρό νερό, είχαν ρίξει πέτρες στους ποταμούς τους
11 δεν υπάρχουν στοιχεία ότι τα ανάκτορα ήταν αντίστοιχα πολυτελώς κατασκευασμένα
12 δεν θα είναι τυχαίο ότι τα αρχαία μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς ήταν ιερά (όχι ιδιωτικά)
Από το ίδιο Τεύχος
14 Φεβρουαρίου, 2025 / ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Περισσότερα Άρθρα ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
14 Φεβρουαρίου, 2025 / ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
14 Φεβρουαρίου, 2025 / TEXNH, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ