Διάλεξη που δόθηκε στις 28 Απριλίου 1979 στα κεντρικά γραφεία της Νέας Ακρόπολης στη Μαδρίτη Ισπανίας
Σήμερα όλοι έχουμε κουραστεί από δυσνόητες ορολογίες, συσσώρευση δεδομένων και από μια εντελώς στείρα γνώση που, κατά βάθος, δεν μας προσφέρει τίποτα. Όλοι θέλουμε να ανακαλύψουμε ένα άλλο είδος πραγματικότητας αλλά και τον εαυτό μας. Επιθυμούμε να πραγματώσουμε, έστω και σε μικρό βαθμό, το πιο μύχιο όνειρο της ψυχής μας.
Αναμφισβήτητα, όλοι μας, είτε μέσα από βιβλία είτε από ταξίδια, εντυπωσιαζόμαστε από τα ευρήματα των κυκλώπειων «σκελετών» τόσων και τόσων πολιτισμών. Και αυθόρμητα αναρωτιόμαστε για τον λόγο για τον οποίο πεθαίνουν οι πολιτισμοί.
Τα απομεινάρια του παρελθόντος δεν είναι μόνο πέτρες στοιβαγμένες η μία πάνω στην άλλη, αλλά μερικές φορές είναι κατασκευές αστρολογικής παρατήρησης, όπως για παράδειγμα τα ντολμέν. Βρίσκουμε γλυπτά ή κατασκευές φτιαγμένες με μια τελειότητα που σήμερα δεν μπορούμε να μιμηθούμε, όπως η Μεγάλη Πυραμίδα του Χέοπα, που είναι πολύ καλύτερα προσανατολισμένη ακόμη και από το αστεροσκοπείο του Παρισιού. Αλλά και στη μακρινή Αμερική βρίσκουμε ερείπια ναών και πυραμίδων τέλεια συντονισμένα με ένα θαυμάσιο συμπαντικό σκηνικό.
Τι συνέβη σ’ αυτούς τους πολιτισμούς; Τι απέγιναν εκείνοι οι λαοί; Τι απέγινε εκείνη η αρχική δύναμη που σήκωνε την πέτρα, που σκάλιζε το ξύλο και μετέτρεψε εκείνους τους τόπους σε εύφορους οπωρώνες; Όταν κανείς ατενίζει, για παράδειγμα, τις γραμμές της Nazca, στην Αμερική, δύσκολα φαντάζεται ότι σ’ εκείνα τα μέρη υπήρχαν κήποι, ποτάμια και δρόμοι, υπήρχαν κάποτε λαοί που γελούσαν, εργάζονταν, τιμούσαν τους θεούς τους. Σήμερα, όλα εκεί είναι μια άμμος που παίρνει ο άνεμος. Ίσως, για μια στιγμή, ο άνεμος να αφήνει να φανεί ένα κομμάτι από κάποιο τείχος, αλλά όταν κάποιος πλησιάζει για να το δει από κοντά, ο άνεμος έχει πια καλύψει το ερείπιο και είναι δύσκολο να το ξαναβρεί κανείς. Όλα είναι σιωπηλά, εκτός από τα κύματα της πλησιέστερης ακτής που σπάνε στην αρχή του χρόνου… και τα άστρα που ξεκινούν να ατενίζουν το ηλιοβασίλεμα, όπως την πρώτη μέρα της Ανθρωπότητας. Τι συνέβη σε όλους αυτούς τους μεγάλους πολιτισμούς;
Δεν μας άφησαν μόνο υλικά στοιχεία, μας άφησαν διδασκαλίες, κείμενα, φιλοσοφίες, έννοιες της ζωής, που ακόμη και σήμερα μας διαφωτίζουν. Εκείνοι που κάποτε συνέταξαν τις Βέδες ή τα βιβλία King στην Κίνα ή εκείνοι που σκάλισαν τα ιερογλυφικά στα Κείμενα των Πυραμίδων και της γνωστής Βίβλου των Νεκρών. Εκείνοι οι άνθρωποι που αναρωτήθηκαν για τη ζωή και τον θάνατο, που πίστεψαν στο υπερπέραν και ερεύνησαν το εδώ και το τώρα της εποχής τους, που ασχολήθηκαν με τον υπολογισμό αποστάσεων και χρόνου. Εκείνοι οι άνθρωποι είχαν μέσα τους τη δύναμη να ελέγχουν την προσωπικότητά τους και να προσβλέπουν σ’ έναν κόσμο νέο και καλύτερο, σ’ ένα ιδανικό αισθητικό και ηθικό, όπως βλέπουμε, για παράδειγμα, στη Μαχαμπαράτα. Πού είναι όλα αυτά; Πώς και γιατί πέφτουν οι πολιτισμοί;
Ας σκεφτούμε επίσης, ότι για την Ιστορία της Ανθρωπότητας εμείς μόλις που γνωρίζουμε την τελευταία μέρα. Δύο διαφορετικά ρεύματα μας έχουν κάνει να θεωρούμε για πολύ καιρό ότι ο άνθρωπος είναι σχετικά πρόσφατος.
Το ένα ρεύμα παίρνει κατά γράμμα τις βιβλικές αναφορές που απoδίδουν στον άνθρωπο μόλις 6000 χρόνια αρχαιότητας και αγνοεί ακόμη και την ύπαρξη άλλων πολιτισμικών εστιών, όπως είναι αυτές της Αμερικής.
Το άλλο ρεύμα είναι το εξελικτικό και υλιστικό, που θεωρεί ότι ο άνθρωπος δεν είναι παρά μόνο ένα τυχαίο προϊόν της φύσης, ένα είδος απογόνου του πιθήκου ή κάποιου προγενέστερου όντος. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, έχουμε μια ιστορική χρονολόγηση πολύ απλή. Ο άνθρωπος βρισκόταν αρχικά σε μια Λίθινη Εποχή, όπου χρησιμοποιούσε μόνο πέτρινα εργαλεία. Μετά, επικράτησε μια μαγική νοοτροπία, αργότερα μια θρησκευτική, στη συνέχεια μια φιλοσοφική νοοτροπία και, τέλος, η επιστημονική.[1]
Ωστόσο, καμιά από τις δυο αυτές στάσεις, είτε η κατά γράμμα ερμηνεία της Βίβλου, είτε οι υλιστικές έννοιες μιας σειράς διαφορετικών νοοτροπιών, δεν μας έχει οδηγήσει σε κάποιο συμπέρασμα. Οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν ότι κάτω από τα ερείπια από συσσωρευμένες πέτρες των λαών που θεωρήθηκαν εντελώς ακαλλιέργητοι, βρίσκονται κομμάτια χαλκού, θαυμάσια γλυπτά κ.λπ. Δηλαδή, πίσω από αυτά που υποτίθεται ότι υπήρχαν στην αρχή ενός πολιτισμού, υπάρχουν ίχνη ακόμη παλιότερα, μεγαλύτερων πολιτισμών… και πάει λέγοντας.
Εμείς, στην πραγματικότητα, γνωρίζουμε την τελευταία μέρα της ιστορίας του ανθρώπου. Μπορούμε να πιστέψουμε ότι υπήρχε κάτι πριν; Μπορούμε να σκεφτούμε ότι πριν από αυτόν τον ιστορικό κύκλο πολιτισμών υπήρξαν άλλοι, για παράδειγμα, αυτοί που αναφέρονται στην Ατλαντίδα, στη Λεμουρία κ.λπ., οι οποίοι καταποντίστηκαν ή χάθηκαν; Υπήρξαν πράγματι αυτοί οι πανάρχαιοι πολιτισμοί;
Οι τελευταίες ανακαλύψεις φαίνεται να αποδεικνύουν ότι όντως υπήρξαν. Και μάλιστα, κάποια σοβιετικά πανεπιστήμια έβγαλαν εξαιρετικές υποβρύχιες φωτογραφίες αρχαιολογικών ερειπίων, που είναι βυθισμένα στον Ατλαντικό ωκεανό, κοντά στις αμερικανικές ακτές. Οι έρευνες που έγιναν στο Διεθνές Γεωφυσικό Έτος 1950 έχουν αποδείξει την ύπαρξη μιας ηπείρου ανάμεσα στην Ευρώπη, την Αφρική και την Αμερική, για την οποία θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η λάβα των ηφαιστείων της απολιθώθηκε όταν ήρθε σε επαφή με τον αέρα. Βρέθηκαν επίσης απολιθώματα ζώων γλυκού νερού, τα οποία, προφανώς, δεν ανήκαν σε ζώα που κολυμπούσαν στη θάλασσα. Αυτό είναι μια απόδειξη της ύπαρξης της εν λόγω ηπείρου. Δεν έχουμε ακόμη μια απόλυτη απόδειξη της ύπαρξης του πολιτισμού. Μπορούμε όμως, να τον συμπεράνουμε, μια και ποτέ δεν υπήρξε κάποια χώρα εντελώς ακατοίκητη.
Μπροστά σ’ αυτό το μεγάλο πανόραμα μυστηρίου, αβεβαιότητας και άγνοιας, πρέπει να αναρωτηθούμε, για το τι θα μας συμβεί και τι έχει ήδη συμβεί στους προηγούμενους πολιτισμούς.
Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η εμπειρία του ταξιδιού σε κάποιον από αυτούς τους τόπους όπου υπήρξε πολιτισμός, και το να διαλογιστούμε διαλογιζόμενοι πάνω σ’ αυτόν, βλέποντας τα μνημειώδη κατάλοιπα. Μια από αυτές τις εμπειρίες μπορεί να είναι, για παράδειγμα, το να επισκεφτούμε στο Μαρόκο τη ρωμαϊκή πόλη Volubilis, χαμένη στη μέση της ερήμου. Εκεί βρίσκονται απομεινάρια από τεράστιες πρέσες λαδιού και τεράστιους χώρους για αποθήκευση κρασιού. Υπάρχουν ναοί, αψίδες θριάμβου κ.λπ. αλλά κανείς δεν κατοικεί τώρα εκεί, μόνο άγρια ζώα. Τι συνέβη; Ποιες ήταν οι αιτίες που έκανε τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν ξαφνικά τη λαχτάρα τους για ζωή και να διασκορπιστούν;
Θα μπορούσαμε να ταξινομήσουμε τις αιτίες πτώσης των πολιτισμών σε δυο. Κατά τους Στωικούς, θα λέγαμε ότι υπάρχουν αιτίες που εξαρτώνται από εμάς και άλλες που δεν εξαρτώνται.
Η πιο φυσική αιτία, που δεν εξαρτάται από εμάς, είναι η οικολογική αιτία του χρόνου. Ο χρόνος είναι ένα οικολογικό στοιχείο που ξεπλένει και ανανεώνει τα πάντα. Ο χρόνος είναι αυτός που μας κάνει να γερνάμε, αυτός που φέρνει παιδιά στις κούνιες μας, αυτός που φέρνει τριαντάφυλλα στους κήπους μας και αυτός που μας τα παίρνει… Ο χρόνος –όπως θα έλεγε ο Πλάτωνας- είναι ο μεγάλος εξυγιαντής της Φύσης. Όλα τα ξεπλένει και τα ανανεώνει. Ο χρόνος, που είναι σχεδόν ακαθόριστος, έχει καταφέρει την αιώνια νιότη, επειδή αν ένα τριαντάφυλλο που είχε ανθίσει στην αρχή των καιρών υπήρχε σήμερα, θα ήταν ξερό ή θα είχε χάσει το χρώμα του, θα ήταν σκονισμένο ή σπασμένο. Όμως ο χρόνος έχει τη μαγεία να κάνει να υπάρχουν νέα τριαντάφυλλα στους ροδώνες και να βγαίνουν ξανά νέα μπουμπούκια, εντελώς φρέσκα και αρωματικά. Έτσι, μπορεί να μην έχουμε μυρίσει τα ρόδα της Βαβυλώνας ή της Αιγύπτου, αλλά μπορούμε να μυρίσουμε αυτά που υπάρχουν σήμερα, που κατά κάποιον τρόπο είναι τα ίδια… Κι έχουμε δει ξανά τα πουλιά του Νείλου, έτσι ακριβώς όπως είναι ζωγραφισμένα στους ναούς. Και σήμερα, στην όχθη του ποταμού, βλέπουμε τους ανθρώπους με τα ξύλινα άροτρα να οργώνουν τον γόνιμο Νείλο, έτσι όπως απεικονίζονται στους τάφους της αρχαίας Αιγύπτου. Ο χρόνος επέτρεψε τη διάρκεια της μορφής.
Έτσι λοιπόν υπάρχουν δύο είδη αθανασίας. Μια πνευματική αθανασία, που βρίσκεται στον καθένα μας και μας διαφοροποιεί μετατρέποντάς μας σε«μικρο-αθάνατους»[2]. Όλοι είμαστε εντελώς διαφορετικά όντα. Και είναι ακριβώς αυτή η διαφορετικότητα που μας κάνει συμπληρωματικούς μεταξύ μας, αλλά όχι ίδιους. Είναι λοιπόν ένα χαρακτηριστικό αθανασίας.
Άλλη μορφή αθανασίας είναι η φυσική αθανασία, η μεταβίβαση των χαρακτηριστικών με βάση τις μορφές. Το φανερό στοιχείο είναι ο χρόνος. Κανένας πολιτισμός δεν μπορεί να διαρκέσει για πάντα. Μερικές φορές αναρωτιόμαστε, για παράδειγμα, πώς έπεσε η Αίγυπτος με τον χιλιόχρονο πολιτισμό της. Έπεσε με τον ίδιο τρόπο που πέφτει το νερό σε έναν κήπο.
Ο χρόνος που συσσωρεύεται ξεπλένει τα πράγματα και μας δείχνει νέες όψεις, αλλά μας κάνει και να αξιολογούμε αυτά που πέρασαν. Όλοι νιώθουμε μεγάλο θαυμασμό για τη Μεγάλη Πυραμίδα με τα αστρονομικά της μυστήρια κ.λπ. Όμως, αν αντί για μία μόνο Μεγάλη Πυραμίδα υπήρχαν εκατομμύρια τέτοιες, θα νιώθαμε τον ίδιο θαυμασμό; Σίγουρα όχι. Η συστηματική επανάληψη προκαλεί μια σύγχυση και μια έλλειψη εκτίμησης των πραγμάτων. Ως εκ τούτου, ο χρόνος έχει επίσης την αρετή να ξεχωρίζει τα πράγματαn έτσι ώστε να μπορούμε να τα εκτιμήσουμε.
Υπάρχει λοιπόν μια οικολογία στη Φύση και ο άνθρωπος εντάσσεται σ’ αυτήν τη Φύση, δεν είναι ένα ιδιαίτερο δημιούργημα. “Omniatransit”: όλα περνούν. Κι έτσι, όπως έλεγε ο μοναχός Θωμάς Κεμπήσιος (1380 – 1471 μΧ), όπως όλα περνούν σαν σκιές, σαν σύννεφα, έτσι περνούν και οι άνθρωποι. Όλα τα πράγματα περνούν… Ένας πολιτισμός δεν είναι αφηρημένος, αλλά είναι η ενσάρκωση μιας κουλτούρας σε μια σειρά στοιχείων που μας επιτρέπουν να τον συλλάβουμε: μέσω της αρχιτεκτονικής, της τέχνης, της θρησκείας, κ.λπ… Επομένως οι πολιτισμοί περνούν, κατά μία έννοια, λόγω της παροδικής τους φύσης. Είναι αυτό που συμβαίνει σε όλα τα εκδηλωμένα: γεννιούνται, αναπαράγονται και πεθαίνουν. Η αιωνιότητα δεν ανήκει σ’ αυτόν τον κόσμο.
Υπάρχουν και άλλες αιτίες που – αυτές πράγματι – εξαρτώνται από εμάς. Είναι αιτίες εσωτερικού κλυδωνισμού και διαφθοράς. Είναι φανερό ότι πολλοί πολιτισμοί, στην πορεία και στην εξέλιξή τους, μοιάζουν σαν πέτρες που εκτοξεύονται από σφεντόνα. Στην αρχή η πέτρα έχει μια ανοδική δύναμη και πολύ μεγάλη ώθηση, μετά επιβραδύνει λόγω της αντίστασης του αέρα, μέχρι που πέφτει στο έδαφος. Παρομοίως ένας πολιτισμός, με τις αντιξοότητες και με τον καιρό, παρακμάζει σιγά-σιγά, μέχρι που πέφτει.
Υπάρχουν λοιπόν καθαρά ανθρώπινοι παράγοντες που μας επηρεάζουν άμεσα. Μη θεωρούμε έναν πολιτισμό σαν κάτι εντελώς αφηρημένο. Αυτό δεν ισχύει. Είναι θεώρηση του 18ουαιώνα, που υποστηρίζει ότι κάθε ανώτερη κουλτούρα, κάθε μορφή κράτους εναντιώνεται στον άνθρωπο. Δεν ισχύει, επειδή ο άνθρωπος είναι αυτός που αποτέλεσε συστατικό στοιχείο των μορφών κράτους, κοινωνίας και ανώτερης κουλτούρας. Δε γεννήθηκαν από το πουθενά όλα αυτά. Πρέπει να καταλάβουμε ότι κάθε πράγμα προέρχεται από το όμοιό του. Έτσι, οι πολιτισμοί αποτελούνται από ανθρώπους και από τα όνειρα, τις επιθυμίες, τους θριάμβους και τις αποτυχίες αυτών των ανθρώπων. Κάθε πολιτισμός είναι ουσιαστικά ανθρώπινος. Αν καταλάβουμε καλά αυτόν τον παράγοντα, θα κατανοήσουμε και τον παράγοντα που αφορά στην πτώση των πολιτισμών.
Υπάρχουν παράγοντες–ανάμεσα σ’ αυτούς που εξαρτώνται από εμάς- που μπορεί να είναι θρησκευτικοί, πολιτικοί, οικονομικοί, κοινωνικοί κ.λπ. Ας υποθέσουμε ότι μια ομάδα ανθρώπων πιστεύει σε κάτι, σ’ ένα τοτέμ που μπορεί να είναι ένας άνθρωπος, ένα ξύλο, μια πέτρα ή μια φωτιά. Αυτοί οι άνθρωποι, σφυρηλατημένοι από αυτή την κοινή πίστη, αποκτούν νέα χαρακτηριστικά, αποκτούν ένα είδος μετάλλαξης και δεν είναι πλέον όπως ήταν πριν. Δεν είναι πια μια μικρή ομάδα που προχωρά. Τώρα αποτελούν μια ενότητα που πορεύεται προς το μέλλον. Κάποιοι θέλουν να προσφέρουν καλλιτεχνικά δημιουργήματα γι’ αυτό το αναπτυσσόμενο κράτος, άλλοι επιστημονικά επιτεύγματα, μηχανές, πλοία, πίνακες, μουσικά όργανα κ.λπ. Όλα προκύπτουν και περιστρέφονται γύρω από αυτήν τη συγκεκριμένη μεταβολή που τους έκανε να πιστέψουν σε μια νέα μορφή ή σε μια νέα ιδέα ή ένα ιδανικό.
Όμως, στον βαθμό που αυτοί οι άνθρωποι συγκρούονται μεταξύ τους και χάνουν την πίστη τους, νιώθουν σταδιακά ότι «δεν πατάνε καλά». Κι αυτή είναι μια εμπειρία που μπορεί να έχουμε όλοι κάποια στιγμή. Μπορούμε να διαπιστώσουμε, για παράδειγμα, ότι η αγάπη μπορεί να μετακινήσει όχι μόνο βουνά αλλά και ανθρώπους. Ένας άνθρωπος, από αγάπη, μπορεί να κάνει οτιδήποτε για τον αγαπημένο του, για τη σημαία του ή για την πατρίδα του. Ένας άνθρωπος που αγαπάει, αντιμετωπίζει τον θάνατο γελώντας και τραγουδώντας. Αν όμως χάσει την αγάπη αυτή, αν χάσει το χαρακτηριστικό να μπορεί να αγαπάει -χαρακτηριστικό εκ φύσεως αλτρουιστικό- τότε χάνει δύναμη, νιώθει κούραση. Και αν ο άνθρωπος χάνει το αίσθημα μέλλοντος, αν παύει να σκέφτεται αυτούς που θα έρθουν και θυμάται μόνο αυτούς που πέρασαν, τότε, σιγά-σιγά, αναλώνεται στην ίδια την πικρία του, σ’ έναν λήθαργο, σε μια ωδή στα πράγματα που πέρασαν.
Σ’ όλα αυτά συνυπάρχουν και υλικά στοιχεία, που είναι πιο πολύ πρακτικά παρά ρομαντικά, όπως οι κοινωνικές αντιπαραθέσεις, τα οικονομικά προβλήματα, το να καταναλώνεις περισσότερα απ’ όσα παράγεις, το να μην εκμεταλλεύεσαι τις φυσικές πηγές, αλλά να τις μολύνεις κιόλας.
Θέλουμε όμως να τονίσουμε πρώτα απ’ όλα και πάνω απ’ όλα τα πράγματα, τον πνευματικό παράγοντα, ο οποίος, εκτός από τον παράγοντα χρόνο, είναι ο πρωτεργάτης της καταστροφής των πολιτισμών, όπως είναι και για την καταστροφή του ανθρώπου. Ένας άντρας ή μια γυναίκα, εκτός από τον παράγοντα χρόνο που μεταφράζεται σε ασθένειες κ.λπ., μπορεί, παρά τη μεγάλη ηλικία του, να έχει μια πνευματική ζωή τόσο έντονη, ώστε να «τρέχει εσωτερικά» σαν μικρό παιδί. Δηλαδή, υπάρχει ένα εσωτερικό βίωμα που, πέρα από τα επιθηλιακά κύτταρα, τον κρατάει ζωντανό, χαρούμενο, παρά τις αντιξοότητες.
Είναι η πνευματική δύναμη που ουσιαστικά πρέπει να διατηρήσουμε, όχι για να μην πέφτουν οι πολιτισμοί, επειδή αυτοί πέφτουν και ανορθώνονται, είναι ρυθμικοί όπως οι ανατολές του ήλιου, τα καλοκαίρια κ.λπ. Όμως ας αναρωτηθούμε το εξής: αν οι πολιτισμοί πέφτουν, γιατί ανορθώνονται ξανά; Είναι επειδή ποτέ δεν πέθαναν, ποτέ δεν πεθαίνουν τελειωτικά, επειδή ποτέ δεν πεθαίνει ο άνθρωπος, που είναι ο φορέας των ιδανικών των πολιτισμών.
Ο πολιτισμός δεν είναι παρά η ενσάρκωση στον χώρο και στον χρόνο των ιδανικών του ανθρώπου.
Θαυμάζουμε σήμερα τον Παρθενώνα και άλλα επιτεύγματα του παρελθόντος, που δεν είναι παρά η ενσάρκωση αυτών που οι άνθρωποι ονειρεύτηκαν, ήξεραν, κατάλαβαν και σχεδίασαν. Κι αυτή η μουσική που συντέθηκε πριν από αιώνες και σήμερα φτάνει σ’ εμάς μέσα από σύγχρονες συσκευές, είναι μέρος της ευαισθησίας, της ζωής, των ονείρων και των πόθων των ανθρώπων που έζησαν πριν από αιώνες. Έτσι, όλα μεταβιβάζονται από τον έναν στον άλλον.
Ξέρουμε ότι ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός μας βρίσκεται σε κρίση. Μπορεί να είμαστε περισσότερο ή λιγότερο καταστροφολόγοι. Μπορεί να σκεφτόμαστε ότι βρισκόμαστε στα όρια μιας μεγάλης αβύσσου ή απλά στα όρια μιας απορρύθμισης της Ιστορίας που θα μας κλονίσει δυνατά. Όμως είναι αναμφισβήτητο ότι ξεκινάει ένας Νέος Μεσαίωνας, ότι υπάρχει μια νέα μορφή βαρβαρότητας. Υπάρχει κάτι που φαίνεται στην ατμόσφαιρα σε όλα τα μέρη του κόσμου: μια αλλαγή. Σήμερα υπάρχει βρωμιά στους δρόμους, συνωστισμός, ζητιανιά, μόλυνση από κάθε άποψη. Και δεν είναι τοπικό το πρόβλημα, είναι παγκόσμιο. Δεν είναι ότι οι άνθρωποι δεν θέλουν να εργαστούν ή δεν μπορούν ή δεν έχουν τρόπο να το κάνουν, είναι ότι δεν έχουν κίνητρο για να το κάνουν. Ο κόσμος νιώθει ότι βυθίζεται σε μια μεγάλη απάτη, ότι υπόκειται σε μια μεγάλη αδιαφορία. Έτσι, αναισθητοποιούμαστε σε όλα. Και κανείς δεν νοιάζεται για κανέναν.
Όλα είναι το ίδιο. Όμως, τι συμβαίνει; Το φαινόμενο δε ριζώνει μόνο σε όσα συμβαίνουν εξωτερικά, αλλά ριζώνει σε όσα συμβαίνουν μέσα μας. Πλέον δε μας ενδιαφέρει ποιος ζει και ποιος πεθαίνει ούτε ποιος κερδίζει και ποιος χάνει. Δε μας νοιάζει πια, κατά μεγάλο μέρος, τι τρώμε και τι πίνουμε, τι ακούμε και τι δεν ακούμε. Αν σκοτώνουν κόσμο κάπου, ας τον σκοτώνουν. Αν συμβαίνει κάτι, ας συμβαίνει…
Είναι ανάγκη λοιπόν να αντιδράσουμε, είναι ανάγκη να αναστηθούμε όπως ο Λάζαρος, μέσα μας. Πρέπει να ακούσουμε το κάλεσμα του εσωτερικού Εγώ–που είναι το κάλεσμα της αιωνιότητας- στη ζωή, στη συμμετοχή μας στη Φύση. Η αληθινή οικολογική δράση δεν είναι απλά μια διαμαρτυρία επειδή υπάρχουν πυρηνικά κέντρα. Είναι διαμαρτυρία επειδή δεν υπάρχουν άνθρωποι στην Ανθρωπότητα. Το πρόβλημά μας είναι ότι λείπουν ιππότες και ντάμες. Λείπει η δύναμη που κινητοποιεί τις κουλτούρες και τους πολιτισμούς. Πού είναι οι μεγάλοι καλλιτέχνες, οι μεγάλοι συγγραφείς, οι μεγάλοι αρχιτέκτονες; Πού είναι οι ηγέτες ανθρώπων; Όλα έχουν βυθιστεί και καταστραφεί!
Επομένως, πρέπει να ξαναβρούμε τον εαυτό μας. Πρέπει να μπορούμε να ξαναβρούμε μέσα μας αυτή τη δύναμη, ίσως λίγο αλαζονικά στην αρχή, αλλά είναι αυτή που θα μας επιτρέψει να αναστηθούμε. Δεν μπορούμε επουδενί να μείνουμε με σταυρωμένα χέρια και να λέμε: «Τι να κάνουμε; Αν είναι να συμβεί…». Δεν μπορούμε να τα δεχόμαστε όλα. Αυτή η αποδοχή, δεν είναι μια φιλοσοφική απάθεια, είναι μια ανόητη αδιαφορία. Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να αντιμετωπίζουμε καθημερινά όλες τις δυνάμεις του κακού που υπάρχουν μέσα μας.
Όταν νιώθουμε μέσα μας αδράνεια, θα πρέπει να ενεργοποιηθούμε και να κάνουμε αυτό που θέλουμε να κάνουμε. Όταν νιώθουμε κούραση, πρέπει να την ξεπερνάμε και να μπορούμε να φτάσουμε εκεί που θέλουμε. Αν νιώθουμε εγωισμό, θα πρέπει να ανοίγουμε τα χέρια και να δίνουμε ό,τι μπορούμε. Αν νιώθουμε μίσος ή εκδικητικότητα δεν πρέπει να επιτιθόμαστε στους άλλους, αλλά να προσπαθούμε να ξεκαθαρίσουμε γιατί είμαστε δυσαρεστημένοι. Όταν νιώθουμε μόνοι, πρέπει να βλέπουμε ότι στη Φύση ούτε το πιο μικροσκοπικό πράγμα δεν είναι μόνο του, επειδή υπάρχει μια αιώνια συντροφιά, ένα είδος Θεού που βρίσκεται μέσα στο κάθε τι. Πρέπει να προσπαθούμε, όσο το δυνατόν, να ξαναγνωρίζουμε τον εαυτό μας, να βλέπουμε ποιοι είμαστε, να μπορούμε να είμαστε μαζί ο ένας με τον άλλον, να μπορούμε να εκτιμάμε τα πολύπλοκα και τα απλά πράγματα, να μην ντρεπόμαστε για τον εαυτό μας. Μερικές φορές νιώθουμε ντροπή που καθόμαστε μπροστά στη φωτιά και ζεσταινόμαστε. Πρέπει να επιστρέψουμε στον εαυτό μας, στην ίδια μας τη φύση.
Πρέπει να επιστρέψουμε στο μαζί. Μαζί δε σημαίνει μόνο χέρι με χέρι, ώμο με ώμο. Μαζί σημαίνει καρδιά με καρδιά, σημαίνει να νιώθουμε ξανά φίλοι. Είναι να κάνουμε να αναστηθούν μέσα μας τα απλά πράγματα, τα ιερά πράγματα, όπως η φιλία που έλεγε ο Πλάτωνας. Αυτή η φιλία που δεν σημαίνει ισοπέδωση των κλίσεων, αλλά καθαρή αλληλεγγύη, αληθινή αγάπη μεταξύ μας. Όταν κάποιος πεθαίνει ή υποφέρει, να μας αγγίζει κι εμάς κάτι, επειδή λέγεται ότι όταν κάποιος πεθαίνει ή υποφέρει, ένα μικρό μέρος του δικού μας είναι πεθαίνει ή υποφέρει.
Να έχουμε το θάρρος επίσης, κι ας μην έχουμε μια εξωτερική λαμπερή ζωή, να μπορούμε να κλείνουμε τα μάτια και να νιώθουμε μέσα μας τη θεία πορεία των ονείρων μας. Να τα νιώθουμε να περνούν όλες τις νύχτες, όλες τις μέρες… Και, παρόλο που δεν υπάρχουν, να βλέπουμε να περνούν αστραφτεροί οι εσωτερικοί μας κήποι, οι εσωτερικοί μας ιππότες, που είναι στρατοί που πορεύονται μέσα στη φαντασία μας, να βλέπουμε με τη φαντασία μας τους ποταμούς μας να κυλούν και να αφρίζουν και να δροσίζουν με τον χρυσό αφρό τους. Πρέπει να ανανεώσουμε τον εσωτερικό μας κόσμο για να ανανεωθεί και αυτός ο εξωτερικός κόσμος, ο «φυλλοβόλος» και χωρίς ιδανικά. Πρέπει να μπορούμε να κάνουμε αυτήν τη δύναμη του δέντρου να αναγεννηθεί, τη δύναμη του κορμού και των ριζών, που κορυφώνεται στα άνθη, στα κλαδιά, στις φωλιές και στα πουλιά…
Ο παλιός μύθος του Αγίου Γεωργίου και του δράκου πρέπει να ανανεωθεί μέσα μας. Πρέπει να έχουμε το θάρρος και την αρετή να αδράξουμε το δόρυ της αλήθειας, της φυσικής πραγματικότητας, και να το καρφώσουμε στην καρδιά του υλισμού και της αδράνειας.
Ο καθένας από εσάς είναι πιο δυνατός απ’ όσο πιστεύει. Στον καθένα υπάρχει ένας κόσμος ονείρων και δυνάμεων, υπάρχει η ικανότητα ανανέωσης ενός ολόκληρου κόσμου. Δεν χρειάζεται να συσσωρευόμαστε και να σπρώχνουμε ο ένας τον άλλον. Ο καθένας, ατομικά, έχει μέσα του τη δύναμη που χρειάζεται. Κι αν ενωνόμαστε, ακόμη καλύτερα.
Αυτή είναι η δύναμή μας, αυτό είναι το μήνυμά μας. Επειδή, πώς πεθαίνουν οι πολιτισμοί; Όπως όλα τα πράγματα: από διάθεση να πεθάνουν. Εκείνοι που θέλουμε να συνεχίσουμε να ζούμε, να συνεχίσουμε να χαμογελάμε σαν παιδιά, να συνεχίσουμε να έχουμε τη δύναμη για να μπορούμε να ανορθώσουμε μια νέα κουλτούρα κι έναν νέο πολιτισμό.
Πρέπει να ξαναβρεθούμε, να στοχαστούμε, να ξαναβρούμε τον εαυτό μας. Ας τολμήσουμε να κάνουμε αυτό που θέλουμε. Ας τολμήσουμε να ονειρευτούμε αυτό που θέλουμε να ονειρευτούμε. Δεν πρέπει να είναι η ψυχή μας γεμάτη κοιμητήρια ονείρων. Η ψυχή μας πρέπει να είναι γεμάτη ζωντανά όνειρα, φτερωτούς Πήγασους που μας πάνε σε άλλους υπέροχους τόπους. Πρέπει να μπορούμε να γνωρίσουμε, να αναγνωρίσουμε, να ζήσουμε. Αν ο καθένας μας αναδημιουργεί τον εαυτό του, αναδημιουργεί κάθε κουλτούρα και κάθε πολιτισμό.
Έτσι, η φιλοσοφία που εμείς προτείνουμε είναι η φιλοσοφία να μπορείς να βρεις τον εαυτό σου, να μπορείς να οδηγείς τον εαυτό σου και να μπορείς να φτιάξεις έναν νέο κόσμο. Και όχι μόνο νέο, αλλά καλύτερο. Και σ’ αυτόν τον νέο και καλύτερο κόσμο θα συναντηθούμε όλοι.
Οπότε θα βλέπουμε να πέφτουν και να ορθώνονται οι πολιτισμοί όπως πέφτει και ανεβαίνει το νερό της βροχής. Και θα το βλέπουμε με τη θεία απάθεια του φιλοσόφου, αλλά και με τη θεία συμμετοχή του ανθρώπου που νιώθει μέσα του κάθε σταγόνα βροχής που πέφτει, που νιώθει μέσα του όλα τα δεινά της Ανθρωπότητας. Γιατί νιώθουμε ότι όλοι οι άνθρωποι είμαστε αδέρφια και παιδιά του Θεού. Αν μπορούμε να το νιώσουμε πραγματικά αυτό στην καρδιά μας, τότε θα έχουμε ξεκινήσει να ξυπνάμε ξανά. Ο θάνατος θα έχει μετατραπεί σε ζωή, από τη στάχτη θα ανάψει νέα φωτιά, και τα κάστρα μας θα ζωντανέψουν ξανά. Θα αναστηθούν οι νεκροί μας ιππότες, και θα κινηθούν ξανά οι άδειες μας πανοπλίες. Θα γεμίσουν ξανά τριαντάφυλλα οι ροδώνες μας, που τώρα δεν έχουν παρά μόνο στάσιμα νερά.
Ας ορθώσουμε την ψυχή μας! Ψηλά οι καρδιές μας! Ώστε όλα αυτά να πραγματοποιηθούν εδώ και τώρα, για το αύριο και για πάντα!
[1] Αυτή είναι η εκδοχή του Θετικισμού για την ανθρώπινη εξέλιξη. Συγκεκριμένα ο Auguste Comte υποστήριξε ότι η κοινωνία περνά από τρεις φάσεις σύμφωνα με ένα γενικό «νόμο των τριών σταδίων», το θεολογικό, το μεταφυσικό και το θετικιστικό.
[2] Πρόκειται για το αθάνατο, πνευματικό στοιχείο, το ανώτερο Εγώ, που βρίσκεται μέσα στον κάθε άνθρωπο και μας προσδίδει μια μορφή αθανασίας