Τα 4 στοιχεία στους αρχαίους πολιτισμούς

Γνώρισε τα βιβλία των Εκδόσεών Νέα Ακρόπολη

Σε πάρα πολλούς πολιτισμούς σε ολόκληρη τη Γη, συναντάμε αλληγορίες και συμβολισμούς για τα 4 στοιχεία. Η διδασκαλία και θεωρία των 4 στοιχείων είναι μια απεικόνιση των καταστάσεων στις οποίες μπορεί να υπάρξει η Ύλη. Με τον όρο ύλη δεν εννοούμε την φυσική ύλη που αντιλαμβανόμαστε αισθητηριακά και που δίνει μορφή και υπόσταση σε όλα τα πράγματα αλλά την πηγή αυτής. Όπως είναι γνωστό, η ύλη είναι συμπυκνωμένη μορφή ενέργειας.

Σύμφωνα με την οντολογική θεωρία, ο κόσμος δομείται από αυτά τα 4 βασικά στοιχεία, τις αναμείξεις τους και τις αλληλεπιδράσεις τους. Οτιδήποτε υπάρχει στο σύμπαν, υλικό και αυλό, ορατό ή αόρατο, οικοδομείται από αυτά τα 4 στοιχεία.Το Συμπαντικό Στερέωμα είναι τετραπλό ως προς τη φυσική ουσία του και χωρίζεται στο πεδίο της Ύλης (Γη), του Νερού, της Φωτιάς και του Αέρα. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν τα βασικά και θεμελιώδη συστατικά από τα οποίο είναι κατασκευασμένο το περιβάλλον που αντιλαμβανόμαστε, ενώ μέσα από τις αλληλεπιδράσεις και τις αναμείξεις τους αναπτύσσονται όλα τα άλλα ορατά υλικά που δομούν την ύπαρξη.

Τα 4 είδη ενέργειας που αντιλαμβανόμαστε ήταν γνωστά στους αρχαίους πολιτισμούς και συμβολίστηκαν με τα 4 στοιχεία:

Αντικειμενικό επίπεδο (Φυσική ύλη) –> ΓΗ

Ενεργειακό επίπεδο –> ΝΕΡΟ

Ψυχικό επίπεδο –> ΑΕΡΑΣ

Νοητικό επίπεδο –> ΦΩΤΙΑ

Κάθε πολιτισμός και εποχή έδωσε ιδιαίτερη σημασία σε ένα ή περισσότερα από αυτά, ανάγοντάς το σε κυρίαρχο στοιχείο. Στην κινέζικη ιατρική συναντούμε τα πέντε στοιχεία: γη, νερό, μέταλλο, ξύλο, φωτιά που συνδέονται άμεσα με τις έννοιες του «γιν-γιανγκ» καθώς αντιπροσωπεύουν όλες τις δυνάμεις που διέπουν το σύμπαν και συμπληρώνουν το ένα το άλλο. Αντικατοπτρίζονται στα χρώματα, στους ήχους, στις εποχές του χρόνου, στις αλλαγές του καιρού ή της διάθεσης και μπορούν να δράσουν είτε ευεργετικά είτε αρνητικά στο ανθρώπινο σώμα, προκαλώντας ασθένειες.

Η μεταφυσική θεωρία των τεσσάρων στοιχείων βρίσκεται στον πυρήνα της ελληνικής φιλοσοφίας και οι περισσότεροι φιλόσοφοι ασχολούνταν με αυτά. Ωστόσο δεν συμφωνούσαν μεταξύ τους για το αν και ποιο στοιχείο είναι το βασικότερο και πλέον πρωταρχικό στη δημιουργία του κόσμου.

Η Πεντάκτινος των Πυθαγορείων με τα αλχημιστικά σύμβολα των Στοιχείων, συμβολίζει τα Τέσσερα Στοιχεία από τα οποία δομείται ο αόρατος κι ο ορατός κόσμος, ενώ στην κορυφή όλων βρίσκεται ο Αιθέρας ο οποίος αποτελεί την πεμπτουσία της ύπαρξης και κυριαρχεί πάνω στα υπόλοιπα στοιχεία.

Ο Θαλής ο Μιλήσιος (624-546 π.Χ.) υποστήριζε την άποψη, ότι τα υλικά σώματα αποτελούνται από το βασικό υλικό που είναι το νερό.

Ο Αναξιμένης (585-525 π.Χ.) αντίθετα υποστήριζε ότι το βασικό υλικό είναι ο αέρας, και ότι τα άλλα δύο στοιχεία, το νερό και η γη αποτελούνται από συμπυκνωμένο αέρα. Ο Ηράκλειτος από την πλευρά του υποστήριζε ότι η φωτιά είναι το βασικό στοιχείο.

Ο Εμπεδοκλής θεωρούσε ότι και τα τέσσερα στοιχεία είναι βασικά, και ότι το κάθε στοιχείο έχει βασικές ιδιότητες, έτσι ώστε από τη σύνθεση των τεσσάρων αυτών στοιχείων να σχηματίζονται όλα τα υπόλοιπα υλικά.

Επίσης ο Πλάτωνας πρόσθεσε τον Αιθέρα και όρισε για κάθε στοιχείο ένα γεωμετρικό στερεό, θέσεις που στην ουσία διδάσκονταν από τους Πυθαγόρειους: το τετράεδρο για τη φωτιά, το εξάεδρο για τη γη, το οκτάεδρο για τον αέρα, το δωδεκάεδρο για τον αιθέρα και το εικοσάεδρο για το νερό.

Ο Θέων ο Σμυρναίος μάλιστα αναφέρει τα τέσσερα στοιχεία να αποτελούν την τέταρτη κατά σειρά τετρακτύ στο σύνολο των ένδεκα τετρακτύων που όπως υποστήριζε υπάρχουν στον κόσμο.

Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) καθόρισε τις ιδιότητες των τεσσάρων στοιχείων (κρύο/ζέστη, ξηρό/υγρό) και έδωσε στον αιθέρα την υπόσταση του «πνεύματος» των υπόλοιπων τεσσάρων στοιχείων:

Οι στωικοί εξέλιξα την θεωρία αυτή περισσότερο και υποστήριξαν ότι το «πνεύμα» είναι μείγμα της φωτιάς και του αέρα. Γι’ αυτό και τα δύο αυτά στοιχεία θεωρήθηκαν «πνευματικά» ή «ενεργά», ενώ τα υπόλοιπα δύο στοιχεία, η γη και το νερό θεωρήθηκαν «αδρανή».

Ακόμα σύμφωνα με την Σκανδιναβική μυθολογία, η σύγκρουση της φωτιάς με τον πάγο (αέρας και νερό), είχε σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ο Φυσικός Κόσμος που γνωρίζουμε (γη).

ΓΗ

Το στοιχείο γη, θηλυκής φύσης, θεωρήθηκε από όλους τους πολιτισμούς ως μήτρα της ζωής. Η «Μητέρα-Γη», σύμβολο γονιμότητας, σταθερότητας και συντήρησης της ύπαρξης, λατρεύτηκε κυρίως ως χθόνια θεότητα. Είναι αυτή που γεννά και θρέφει όλα τα όντα που κατοικούν επάνω της. Ταυτόχρονα, αφού γεννάει όλες τις μορφές, το ον Γαία είναι κάτι απέραντα ζωντανό. Είναι το ένα από τα δύο όντα που αποτελούν το πρωταρχικό Θείο ζευγάρι και γονιμοποιείται από τον ουράνιο Πατέρα. Ως θεότητα, στην ελληνική θρησκεία θεωρείται ανώτερη από τις υπόλοιπες θηλυκές θεότητες. Ο Αισχύλος στις «Ευμενίδες» πρώτα επικαλείται τη γη και μετά την Θέμιδα.

Αργότερα η γη αντικαθίσταται από τη Δήμητρα. Όπως ομολογεί ο Ευριπίδης στις «Βάκχες» μιλώντας για τη Δήμητρα: «Είναι η γη και κάλεσε την με όποιο θέλεις όνομα».

Όπως είναι φυσικό, η Γη είχε μεγαλύτερη αίγλη στις αγροτικές θρησκείες και πολιτισμούς, όπως οι Σουμέριοι στην αυγή του πολιτισμού τους. Μερικοί λαοί, οι Περουβιανοί για παράδειγμα, πιστεύουν ότι κατάγονται από τα βουνά και τις πέτρες. Ο Όμηρος δοξάζει τη γη, λέγοντας ότι είναι αυτή που χαρίζει, αλλά και που αφαιρεί τη ζωή.

Σε χθόνιες λατρείες ή στα κατάλοιπά τους, η γη είναι πηγή δύναμης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στη μυθολογία της Αρχαίας Ελλάδας αποτελεί ο Γίγαντας Ανταίος -άθλοι του Ηρακλή- ο οποίος κάθε φορά που πέφτει στη γη αντλεί δύναμη απ’ αυτή. Ακόμη, στον Χριστιανισμό οι Πρωτόπλαστοι δημιουργούνται από χώμα και νερό.

Η Γη είναι εσωστρεφές και σταθερό στοιχείο και αντιστοιχεί στον Βορρά. Το χρώμα του είναι το πράσινο και το καφετί και τα ψυχικά γνωρίσματά του είναι η δύναμη, η πυγμή, η αυτοκυριαρχία, η ακεραιότητα, η σταθερότητα, οι αρχές, τα βαθιά συναισθήματα, η καλλιτεχνία, η χειρονακτική εργασία, η ανθεκτικότητα, η ικανότητα διοίκησης. Στον ζωδιακό κύκλο τα ζώδια στα οποία κυριαρχεί το γήινο στοιχείο είναι ο Ταύρος, η Παρθένος και ο Αιγόκερως.

Όταν ένας άνθρωπος διακατέχεται υπερβολικά από το στοιχείο της γης, τον χαρακτηρίζουν τάσεις αποξένωσης, μοναξιά, ακινησία, νωθρότητα, λήθαργος, αρνητικά συναισθήματα, ενώ όταν συμβαίνει το αντίθετο τότε έχει αδύναμο χαρακτήρα, κυκλοθυμία, ασυνάρτητη ομιλία, υστερία, αστάθεια, νευρικότητα, άγχος.

ΝΕΡΟ

Το νερό είναι πρωταρχική και ανεξάντλητη πηγή ενέργειας. Χαρακτηρίζεται από δυναμικότητα και μεταβλητότητα. Εξασφαλίζει μακροζωία, δύναμη, ενέργεια και καλή υγεία. Σύμφωνα με τις Βέδες, διαθέτει θαυματουργές θεραπευτικές ικανότητες. Είναι σύμβολο εξαγνισμού. Το βάπτισμα στον Χριστιανισμό συμβολίζει την εξωτερική και εσωτερική καθαριότητα, την απαλλαγή από κάθε μολυσματικό στοιχείο. Ταυτόχρονα, το πέρασμα διαμέσου του νερού συμβολίζει την αναγέννηση, τη νέα αρχή και τη νέα ζωή. Ο Χριστός βαπτίζεται για να δεχθεί το Άγιο Πνεύμα, ενώ η Θέτις βαπτίζει τον Αχιλλέα για να τον κάνει αθάνατο. Ακόμη, η βύθιση του σταυρού και η ανάδυσή του συμβολίζει την ανανέωση και ενδυνάμωση της λειτουργίας του. Αντίστοιχα στις 27 Μαρτίου γινόταν στην αρχαιότητα το λουτρό σε ποτάμι της Φρυγικής μητέρας Κυβέλης. Η λέξη-κλειδί για το νερό είναι Ρυθμός και Περιοδικότητα. Και αυτό γιατί το νερό ανακυκλώνει συνεχώς την ενέργεια.

Μεγάλη είναι η δημιουργική δύναμη του νερού, που επιτρέπει την ανάδυση μορφών από αυτό -π.χ. Αφροδίτη- αλλά και από την άλλη μεριά σημαντική είναι η ικανότητά του να καταλύει και να καταστρέφει κάθε μορφή ζωής. Ο μύθος του κατακλυσμού υπάρχει σε όλες τις μυθολογίες: Έλληνες, Εβραίοι, Χριστιανοί, Ινδοί, Σουμέριοι, Ιρανοί, Ασσυροβαβυλώνιοι μιλάνε για έναν ή περισσότερους κατακλυσμούς, που κατέστρεψαν κάθε μορφή ζωής πάνω στη γη. Μέσα στο νερό ενυπάρχουν όλες οι μορφές εν δυνάμει και κάποια στιγμή αποκτούν υλική μορφή.

Η βροχή είναι για πολλούς λαούς το ουράνιο σπέρμα που γονιμοποιεί τη γη και την κάνει να βλασταίνει. Οι Ινδιάνοι Πίμα του Μεξικού μιλούν για μια πολύ όμορφη γυναίκα, τη μητέρα Γη, που γονιμοποιήθηκε από μια σταγόνα που έπεσε από ένα σύννεφο. Στην Αιγυπτιακή μυθολογία, ο Κνεφ, ο αιώνιος κρυμμένος Θεός αναπαρίσταται με ένα φίδι που βγάζει το κεφάλι του έξω από το νερό.

Στις Βόρειες ευρωπαϊκές χώρες το σύμπαν δημιουργήθηκε από το νερό. Επίσης, ο Μωυσής διδάσκει πως μόνο η γη και το νερό μπορούν να γεννήσουν μια ζώσα ψυχή. Οι Ινδουιστές πιστεύουν ότι ο Μπράχμα έφτιαξε τον πρώτο άνθρωπο από γη, νερό και αέρα -φυσικό, ενεργειακό και συναισθηματικό σώμα-. Το πυρ -νους- αποκτήθηκε από τον άνθρωπο αργότερα.

Το Νερό είναι εσωστρεφές και παρορμητικό στοιχείο και αντιστοιχεί στη Δύση. Το βασικό του χρώμα είναι το μπλε και τα ψυχικά χαρακτηριστικά του είναι η δημιουργία, το ένστικτο, η εσωτερικότητα, η αφοσίωση, οι καλλιτεχνικές και αποκρυφιστικές τάσεις, η οργάνωση, η ευελιξία, το πάθος, ο ερωτισμός, η κατανόηση. Τα ζώδια στα οποία κυριαρχεί το υδάτινο στοιχείο είναι ο Καρκίνος, ο Σκορπιός και οι Ιχθύες.

Όταν ένας άνθρωπος φέρει μέσα του έντονα το στοιχείο του νερού, τότε υποφέρει από απάθεια ή καταθλιπτικές τάσεις, υπνηλία, χαμηλή πέψη, αδυναμία συγκέντρωσης, συναισθηματικές εξάρσεις, κυκλοθυμία, ενώ όταν συμβαίνει το αντίθετο πιθανόν να έχει κακή μνήμη, αδιαφορία, ρηχά συναισθήματα, μειωμένα αντανακλαστικά και ένστικτο.

ΑΕΡΑΣ

Ο αέρας συμβολίζει την ψυχή. Το βασικότερο χαρακτηριστικό του είναι η μεταβλητότητα και η έλλειψη σταθερότητας. Για τον Πλάτωνα η ψυχή, είναι το κλειδί για την κυριαρχία της λογικής στον άνθρωπο. Ο Αναξιμένης τονίζει ότι όλα προήλθαν από τον αέρα, τη θεία πνοή που έδωσε ζωή στα πάντα και εμψυχώνει τα πάντα. «…και τα πάντα παράγονται από ένα είδος πύκνωσης και πάλι αραίωσης του αέρα. Πράγματι η κίνηση υπάρχει ανέκαθεν». Για τον Αναξιμένη, αέρας και πνεύμα είναι δύο ταυτόσημοι όροι.

Στην αρχαία Ελλάδα ο θεός των ανέμων είναι ο Αίολος, ο οποίος όμως δεν κατέχει μια θέση στο δωδεκάθεο. Αντίθετα, στην Ινδία ο Ίντρα είναι ένας από τους μεγαλύτερους Θεούς, Θεός Πολεμιστής. Επίσης και ο Βαγιού είναι θεότητα του αέρα. Ο αέρας συμβολίζει την ορμή, την ώθηση, την τόλμη και γι’ αυτό ταιριάζει περισσότερο σε πολεμιστές. Είναι αυτός που μπορεί να εμποδίσει ή να επιταχύνει την πορεία κάποιου, γι’ αυτό οι αρχαίοι λαοί έκαναν θυσίες σε Θεότητες του ανέμου πριν από τα ταξίδια τους. Ο έλεγχος των ανέμων απαιτεί σιδερένια θέληση και πειθαρχία: Ο Οδυσσέας δεν καταφέρνει να ελέγξει τα συναισθήματα – ανέμους και αυτό τον ξαναφέρνει πίσω στην αρχή. Στην αρχαία Ελλάδα επίσης σύμβολο του αέρα είναι και ο Δίας, δεδομένου του ότι είναι ο θεός που είναι παντού και επιβλέπει τα πάντα.

Ο Αέρας είναι εξωστρεφές και ευγενές στοιχείο και αντιστοιχεί στην Ανατολή. Το χρώμα του είναι το κίτρινο/πορτοκαλί και τα ψυχικά χαρακτηριστικά του είναι η ευστροφία, οι διανοητικές ικανότητες, η έμπνευση, οι λεπτοί τρόποι, η ισορροπία, η μεταβλητότητα, η καλαισθησία, η ευγένεια, η κίνηση, η αρμονία των σχέσεων, η φιλανθρωπία, η διπλωματία, η αλληλοβοήθεια, η υπομονή. Τα ζώδια στα οποία κυριαρχεί το στοιχείο του αέρα είναι ο Ζυγός, οι Δίδυμοι κι ο Υδροχόος. Όταν σε έναν άνθρωπο υπάρχει έντονο το στοιχείο του αέρα τότε εκείνος χαρακτηρίζεται από αδιαφορία, αφηρημάδα, ανησυχίες, μυϊκή αδυναμία, αναποφασιστικότητα, ατονία, καχεκτικότητα, φλυαρία ενώ σε περίπτωση που συμβαίνει το αντίθετο, δεν έχει καλή μνήμη, υποφέρει από νωθρότητα, κακή κυκλοφορία του αίματος, κούραση, υπερβολικό ύπνο και χαμηλή οξυδέρκεια.

ΦΩΤΙΑ – ΠΥΡ

Το Πυρ συμβολίζει τη νόηση του ανθρώπου αλλά και του κόσμου. Η λατρεία της φωτιάς υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια μια από τις βασικότερες λατρείες πολλών πολιτισμών. Στον Μιθραϊσμό, στη θρησκεία της Αβέστα, στη Ρώμη, στην Αίγυπτο, στην αρχαία Ελλάδα, η φωτιά έχει την ίδια περίπου σημασία. Στην Ελλάδα, ο Προμηθέας κλέβει τη φωτιά και τη δίνει πρόωρα στους ανθρώπους, ενώ στην Αίγυπτο ο Ερμής ο Τρισμέγιστος διδάσκει ότι η φωτιά είναι μεταγενέστερο στοιχείο και δεν υπήρχε από την αρχή.

Η φωτιά έχει καταστροφικές αλλά και εξαγνιστικές ιδιότητες. Έχει άμεση σχέση με τον Ήλιο και αντανακλά τις ιδιότητές του. Συμβολίζει επίσης την πνευματική δύναμη. Στον Χριστιανισμό κατέχει εξέχουσα θέση, αφού η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος στους Αποστόλους γίνεται με τη μορφή μιας φλόγας, είναι η θεία Αποκάλυψη. Το φωτοστέφανο επίσης των Αγίων συμβολίζει την πνευματική τους δύναμη και την ισχύ της ψυχής τους.

Το πυρ είναι το αρσενικό στοιχείο, ο Πατέρας, ο Ουρανός. Η θηλυκή του όψη είναι η φωτιά της οικιακής εστίας. Στον Βουδισμό, το πυρ είναι η σοφία που κατακαίει την άγνοια. Στις Βέδες ο θεός της φωτιάς, ο Άγκνι, αντιπροσωπεύει τον άξονα του κόσμου.

Στον Ζωροαστρισμό το σπέρμα των ανθρώπων έχει την πηγή του στο πυρ και όχι στο νερό. Στη Μπαγκαβάτ Γκίτα βρίσκουμε τον Κρίσνα να λέει: «Είμαι το πυρ που ενοικεί στα σώματα όλων των πραγμάτων που έχουν ζωή». Στους Σουμέριους, ο Μαρντούκ ο πιο δημοφιλής θεός, είναι θεός του πυρός «που κατακαίει με φωτιά τους εχθρούς». Η σκοτεινή όψη του πυρός συμβολίζεται στον Χριστιανισμό και τον Μωαμεθανισμό με το «πυρ της κόλασης», ενώ στην Ινδία με την θεά Κάλι.

Από τους Προσωκρατικούς, ο Ηράκλειτος θεωρεί ότι η πρωταρχική ουσία του σύμπαντος είναι το Πυρ, από το οποίο προήλθαν με μετουσίωση όλα τα άλλα στοιχεία. «Αυτόν τον κόσμο δεν τον έπλασε κανένας, αλλά υπήρχε πάντα, υπάρχει και θα υπάρχει, μία αιώνια ζωντανή φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.»

Η Φωτιά είναι εξωστρεφές και ενεργητικό στοιχείο, αντιστοιχεί στο Νότο. Το χρώμα της είναι το έντονο κόκκινο και καλλιεργεί στην ψυχή τη θέληση, την επιθετικότητα, το μαχητικό πνεύμα, το πάθος, την ανεξαρτησία, τη μάθηση, τη φιλοδοξία, τη σεξουαλικότητα, το κουράγιο, την επιμονή, το σθένος, την επιθυμία, τη δράση, τον ενθουσιασμό, τις ηγετικές τάσεις. Τα ζώδια στα οποία άρχει το στοιχείο της φωτιάς είναι ο Κριός, ο Λέων κι ο Τοξότης.

Όταν σε έναν άνθρωπο κυριαρχεί υπερβολικά το στοιχείο της φωτιάς, τότε εκείνος έχει τάσεις επιθετικότητας και θυμού, πονοκεφάλους, αϋπνία, υπερκινητικότητα, αδυναμία συγκέντρωσης ενώ σε περίπτωση που συμβαίνει το αντίθετο τότε εκείνος έχει τάσεις απάθειας, μικρή αντοχή, χαμηλή ζωτικότητα, μειωμένα αντανακλαστικά και έλλειψη ενθουσιασμού.

Πηγές:

Βιβλία