Από τα βάθη της προϊστορίας και στις διάφορες ιστορικές περιόδους που σημάδεψαν τη ροή του χρόνου, ο ελληνικός πολιτισμός δηλώνει την παρουσία του. Αν κάνουμε μια σύντομη αναδρομή ανά τους αιώνες, βλέπουμε ότι παρουσιάζει μια μεγάλη και συνεχή πνευματική ανάπτυξη και πρόοδο σε όλους τους τομείς της ζωής: στα γράμματα, τις τέχνες και τις επιστήμες, διαμορφώνοντας ένα πολιτισμό υψηλού πνευματικού ύψους.
Η λογοτεχνία και η φιλοσοφία διεκδικούν τα πρωτεία στον παγκόσμιο χώρο, με τους κορυφαίους ποιητές και δασκάλους της εκάστοτε εποχής. Μία σπουδαία ποιήτρια που ξεχώρισε στην προ-κλασσική περίοδο, στις αρχές του 6oυ αιώνα π.Χ., όπου τότε άκμαζαν οι τέχνες κι ο πολιτισμός, ήταν η Σαπφώ.
Η ποιήτρια από την Ερεσό της Λέσβου, δεν ήταν μια κοινή ποιήτρια, αλλά μια γυναίκα που παρόλη την μικροκαμωμένη εμφάνισή της, είχε μια ξεχωριστή και δυνατή προσωπικότητα που άνοιξε νέους δρόμους στην ποίηση, «την τέχνη που ενώνει τους παλμούς της καρδιάς και του πνεύματος»[1]. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η Σαπφώ ίδρυσε τη φημισμένη της σχολή που ονομάστηκε «Ο Οίκος των Μουσών» και δίδασκε αφιλοκερδώς τις τέχνες στις οποίες υπερείχε –δηλαδή στιχουργία, μουσική, χορό αλλά και κανόνες συμπεριφοράς. Η αφοσίωση στις Μούσες, όπως διαφαίνεται στην ποίησή της, θεωρούσε πως μπορεί να είναι η μόνη σταθερή αξία των ανθρώπων. Η τέχνη, πόσο μάλιστα η ποίηση, κάνει την ψυχή να μετουσιώνεται, να αναπτερώνεται και να αγγίζει το ύψιστο νόημα: τον Έρωτα, που συνοδεύει πάντα τη θεά Αφροδίτη.
Όλα τα ποιήματά της υμνούν τον έρωτα και το κάλλος, με αξεπέραστη ευαισθησία και χάρη. Η αποδοχή του έργου της αλλάζει με το πέρασμα των αιώνων, ανάλογα κάθε φορά με τη στάση της κοινωνίας απέναντι στην έννοια του ερωτισμού. Κατά την αρχαιότητα τα ποιήματά της γνώρισαν την αποθέωση. Στα μετέπειτα χρόνια ακολούθησε το κάψιμό τους στην πυρά από τους πρώτους χριστιανούς, μέχρι που «ανακαλύφθηκαν» ξανά στην Αναγέννηση για να παραδοθούν τελικά στη σύγχρονη φιλολογική κριτική.
Το πηγαίο και πυριφλεγές ποιητικό της ταλέντο επηρέασε αλλά και ενέπνευσε πολύ μεγάλο μέρος των πνευματικών ανθρώπων της ελληνικής αρχαιότητας. Στην εποχή της, η απαγγελία ενός ποιήματός της συγκινούσε και γοήτευε όλο τον λαό και τους άρχοντες. Ο Σωκράτης θαυμάζει την υπέροχη ποίησή της και την αποκαλεί «Ωραία», ο Αλκαίος την είχε αποκαλέσει «ιερή γυναίκα», ενώ ο Πλάτων την ονομάζει «Δέκατη μούσα» σ’ ένα επίγραμμα[2] που αποδίδεται σε αυτόν. Η φιλολογική φήμη της Σαπφούς υπήρξε πολύ μεγάλη σε όλη την διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν.
Η ΖΩΗ ΤΗΣ
Η Σαπφώ θεωρείται η σημαντικότερη λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας, που ύμνησε τον έρωτα με τη σοβαρότητα και το πάθος μιας μεγαλοφυΐας. Όλος ο αρχαίος κόσμος την έβλεπε σαν κάτι πάνω και πέρα από κάθε ανθρώπινο δεδομένο, σαν ημίθεα ή θεά που όμως κατοικούσε στην γη. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα πολλά πράγματα για την ζωή της. Όσα γνωρίζουμε είναι από αποσπάσματα των ποιημάτων της και από αναφορές προς εκείνη.
Η Σαπφώ (στα αιολικά «Ψάπφα»), πιθανόν να γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου το 630 π.Χ.. Πατέρας της αναφέρεται ότι ήταν ο αριστοκράτης Σκαμανδρώνυμος και μητέρα της η Κλεΐς. Είχε επίσης, τρεις αδελφούς: τον Λάριχο, τον Χάραξο και τον Ευρύγιο. Ο Λάριχος είχε τιμητική θέση στην πόλη (οινοχόος σε πρυτανείο), ενώ ο Χάραξος έφυγε στην Αίγυπτο για εμπόριο, όπου ερωτεύτηκε την όμορφη εταίρα Ροδώπη ή Δωρίχα. Εκείνος εξαγόρασε την ελευθερία της με αντάλλαγμα την περιουσία του και σε κάποια από τα ποιήματά της βλέπουμε τη Σαπφώ να τον επιπλήττει για την επιλογή του. Παντρεύτηκε τον Κερκύλα, έναν όμορφο, ευγενικής καταγωγής νέο από την ‘Ανδρο κι απέκτησε μια κόρη, τη Κλεΐδα (Σουΐδα), για την οποία μιλάει με περίσσεια αγάπη στα ποιήματά της.
Η ποιήτρια αναφέρεται πως δεν ήταν ιδιαίτερα όμορφη, καθώς την περιγράφουν μικροκαμωμένη, ασουλούπωτη, μελαμψή με σταχτί σχεδόν δέρμα και λεπτή.
«Τέτοιο πλάσμα ευαίσθητο και θαρρετό συνάμα δεν μας παρουσιάζει συχνά η ζωή. Ένα μικροκαμωμένο, βαθυμελάχρινο κορίτσι, ένα “μαυροτσούκαλο”, όπως θα λέγαμε σήμερα, που, ωστόσο, έδειξε ότι είναι σε θέση να υποτάξει ένα τριαντάφυλλο, να ερμηνεύσει ένα κύμα ή ένα αηδόνι και να πει “σ’ αγαπώ” για να συγκινηθεί η υφήλιος» γράφει για τη Σαπφώ ο Οδυσσέας Ελύτης.
Κανείς δεν μπορούσε να αμφισβητήσει όμως την ομορφιά που έβγαινε από τα βάθη της ψυχής της και να μην συγκινηθεί από τα λεπτά και ευγενή αισθήματά της.
Είχε φωτεινά μάτια και ένα θαυμάσιο χαμόγελο. Ο Αλκαίος, ποιητής με ξεχωριστό χαρακτήρα και φίλος της Σαπφούς, που λέγεται πως ήταν γοητευμένος μαζί της, την αποκαλεί: « γλυκοχαμογελούσα». Είχε μια έμφυτη και άφθαστη γοητεία που οφειλόταν στην αρμονία των κινήσεών της και την γλυκύτητα των χαρακτηριστικών της. Τα λαμπερά της μάτια, που αντικατόπτριζαν το σπινθηροβόλο πνεύμα της, ήταν «σαν άστρα σε κατασκότεινο ουρανό»[3].
Πέρα απ’ όλα αυτά που είναι έμφυτα σε εκείνη καθώς αναβλύζουν από τα βάθη της ψυχής της, ήταν και η καλή οικονομική κατάσταση της οικογένειάς της που την βοήθησε ώστε να λάβει μια καλή μόρφωση. Η πνευματικότητά της αναδεικνύεται από τον τρόπο που έγραφε και εκφραζόταν στην καθημερινότητά της καθώς και από την γλώσσα που χρησιμοποιούσε, την αιολική διάλεκτο, που είναι πολύ διαφορετική από άλλες ελληνικές διαλέκτους (ιωνική, δωρική και αττική). Γενικότερα είχε μια βαθύτατη αίσθηση του ορθού και του ωραίου.
Από μικρή ηλικία είχε την τάση να παρατηρεί τη φύση και τους ανθρώπους γύρω της και προσπαθούσε να καταλάβει την ζωή και τα μηνύματά της, ώστε να μπορεί να την καλυτερέψει μέσω ηθικών εντολών. Συνήθιζε να παρατηρεί τον κόσμο με θετικό βλέμμα, γεμάτο πάθος για την ίδια την ύπαρξη και να παίρνει ερεθίσματα από την καθημερινότητά της. Ένα μέρος της ζωής της είναι συγχρονισμένο με την ζωή του Βούδα στις Ινδίες. Υπάρχουν ακόμα διάφοροι μύθοι και παραδόσεις[4], που μιλούν για τον τρόπο της ζωής της. Από τα δεκαεπτά της κιόλας ξεκινάει να γράφει τα πρώτα της ποιήματα, που πολλές φορές συνόδευε με τη κιθάρα ή τη λύρα της, εκφράζοντας έναν έντονο ερωτισμό και λυρισμό.
Την περίοδο εκείνη, οι γυναίκες της Αιολίας απολάμβαναν μία μεγάλη ελευθερία στην καθημερινότητά τους και είχαν έντονη κοινωνική και πολιτική ζωή. Έτσι, η ποιητική ιδιοφυία, μεγάλωσε και γαλουχήθηκε μέσα σε μια κοινωνία, όπου υπήρχε η ισότητα των ανθρώπων. Ωστόσο την περίοδο εκείνη υπήρξαν συνωμοσίες, επαναστάσεις και πολιτικές ανακατατάξεις που έφεραν μια αναστάτωση στη Λέσβο. Η Σαπφώ βιώνει με θλίψη αυτές τα δύσκολες στιγμές των πολιτικών εναλλαγών, καθώς αναγκάζεται να εξοριστεί μαζί με την οικογένεια της στη Σικελία για 10 χρόνια. Μετά την κατάλυση της τυραννίας, επί Πιττακού του Μυτιληναίου γυρνάει στη Μυτιλήνη.
Στην επάνοδό της από την εξορία, πέρα από τα ποιήματα που συνεχώς έγραφε, όντας πιο ώριμη τόσο ποιητικά όσο και κοινωνικά και πολιτικά, ανέλαβε κάποιες πρωτοβουλίες στο νησί και ηγήθηκε της πνευματικής ζωής. Θεωρούσε καθήκον της να συμβάλλει στην καλλιτεχνική ανάπτυξη των γυναικών, που ζούσαν χωρίς καμία καλλιέργεια και μόρφωση, απομονωμένες από την αιώνια νιότη και ομορφιά τους.
Η Σαπφώ πίστευε ότι η μόνη σταθερή αξία της ζωής της ήταν να διαπαιδαγωγήσει με άριστη μόρφωση τις νέες και, μέσω της τέχνης, να απαλύνει τον πόνο της ψυχής τους αλλά και τον πόνο της δικής της ψυχής όταν θα έφτανε η ώρα του αποχωρισμού τους. Οι γονείς εμπιστεύονταν τα κορίτσια στην ποιήτρια με τα ξεχωριστά αισθήματα εφόσον έβλεπαν ότι μέσα από το ζεστό, γεμάτο αγάπη και θαλπωρή περιβάλλον που είχε δημιουργήσει γύρω της, εξελίσσονταν και ήταν έτοιμες να ανταπεξέλθουν με μία ορθότητα στις ανάγκες της ζωής.
Ωστόσο υπάρχουν πάντα εκείνοι που θα προσπαθήσουν να κρίνουν και να λασπώσουν ακόμη και την πιο αγνή ιδέα-δράση. Το ίδιο συνέβη και στην περίπτωση της Σαπφούς. Ο Λουκιανός λέει: «έπεσε θύμα συκοφαντίας για μια τάχα αισχρά φιλία». Αυτό που ίσχυε όμως στην πραγματικότητα ήταν ότι η Σαπφώ λειτουργούσε σαν μέντορας και καθοδηγητής για τις μαθήτριές της, που σκοπός ήταν να τους παρέχει το κατάλληλο περιβάλλον και μια άριστη μόρφωση, για να ζουν με αρχές και ιδανικά, έτοιμες να δημιουργήσουν την δική τους οικογένεια και να μεταβιβάσουν τα ιδανικά αυτά στα δικά τους παιδιά.
Για την κατάληξη της σπουδαίας ποιήτριας δεν είναι τίποτα γνωστό. Σύμφωνα με τον μύθο ο θάνατός της αποδίδεται στον άτυχο έρωτά της για τον Φάωνα, το μυθικό βαρκάρη της Λέσβου που, όπως γράφεται, ήταν ένας άνδρας προικισμένος από την Αφροδίτη με νιότη και εκτυφλωτική ομορφιά. Απογοητευμένη από την ανεκπλήρωτη αυτή αγάπη αποφασίζει να δώσει τέλος στην ζωή της καθώς ο πόνος από τον άτυχο έρωτά της δεν χωρούσε μέσα σε κανένα της ποίημα και καμιά μουσική της πια. Έτσι, λέγεται ότι η ευαίσθητη και χαριτωμένη Σαπφώ, πέφτει στο Ιόνιο πέλαγος από το ακρωτήρι της Λευκάδας, δίπλα στο ναό του Απόλλωνα, στο Ιερό του ήλιου.
Αν και αυτός ο έρωτας δεν αναφέρεται στο έργο της, ο Gregory Nagy[5] σε μία εργασία του με τίτλο: «Φαέθων, ο Φάων της Σαπφούς και ο λευκός βράχος της Λευκάδας» αναφέρει: «Εάν φανταστούμε την Αφροδίτη να βουτά στον Ωκεανό αναζητώντας τον ήλιο, είναι λογικό ότι θα ανατείλει το πρωί, φέρνοντας πίσω τον ήλιο μιας καινούργιας μέρας. Βουτώντας από τον Λευκό Βράχο πράττει το ίδιο που πράττει και η Αφροδίτη με τη μορφή του Αποσπερίτη, βουτώντας πίσω από τον βυθισμένο Ήλιο, ώστε να τον επαναφέρει το επόμενο πρωί με τη μορφή του Αυγερινού».
Μετά το θάνατό της, στην πατρίδα της την Λέσβο, έκοψαν νόμισμα με τη μορφή της. Στην Πέργαμο και στις Συρακούσες στήθηκαν αγάλματά της, ενώ στις Συρακούσες κατασκευάστηκε κι ένα κενοτάφιο[6], σε ανάμνησή της.
ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ
Η Σαπφώ έγραψε ποιήματα ερωτικά, κυρίως για τις κοπέλες που βρίσκονταν κοντά της, ποιήματα για την οικογένεια της αλλά και τη φύση, καθώς και ύμνους στους θεούς και επιθαλάμια (τραγούδια του γάμου). Η ποίησή της δονείται από αυθορμητισμό και έντονα αισθήματα. Μέσα από τα ποιήματα και τους ύμνους της, μιλά για τον δικό της εσωτερικό κόσμο, για όλα αυτά που βγαίνουν κατευθείαν από το καμίνι της ψυχής της, τα οποία συνοδεύει με τη λύρα της και τη ζεστασιά της φωνής της.
Όλα τα ποιήματα της Σαπφούς υμνούν τον έρωτα και το κάλλος, με μια χαρισματική δεξιοτεχνία. Παντού και πάντα ανακαλύπτει την ομορφιά, ακόμη και εκεί που οι περισσότεροι δεν την βλέπουν και δεν την αισθάνονται (εγκωμιάζει ακόμη και την ομορφιά της μεταθανάτιας ζωής). Ο λόγος της είναι λιτός και απέριττος και χρησιμοποιεί κυρίως τη λεσβιακή διάλεκτο και τη στροφή, που αργότερα ονομάστηκε και σαπφική στροφή, η οποία αποτελείται από τρεις σαπφικούς ενδεκασύλλαβους στίχους. Θα δούμε παρακάτω μερικά από τα αποσπάσματα των ποιημάτων της που διασώθηκαν, τα οποία χωρίζονται σε 3 θεματικές ενότητες:
α) Ποιήματα αφιερωμένα σε κοπέλες από τη Λέσβο:
Στα ποιήματα αυτά, η Σαπφώ έβλεπε στην ομορφιά των κοριτσιών την δύναμη της Αφροδίτης.
Ατθίδα
«Σαν άνεμος μου τίναξε ο έρωτας τη σκέψη
σαν άνεμος που σε βουνό βελανιδιές λυγάει.
‘Ηρθες, καλά που έκανες, που τόσο σε ζητούσα
δρόσισες την ψυχούλα μου, που έκαιγε ο πόθος.
Από το γάλα πιο λευκή
απ’ το νερό πιο δροσερή
κι από το πέπλο το λεπτό, πιο απαλή.
Από το ρόδο πιο αγνή
απ’ το χρυσάφι πιο ακριβή
κι από τη λύρα πιο γλυκιά, πιο μουσική…»[7]
Ο ποιητής Ερμογένης αναφέρει ότι η Σαπφώ ζητά από την λύρα της να αποκτήσει τη χάρη της ομιλίας . Οι χορδές της να πάρουν ανθρώπινη λαλιά και με αυτή να τραγουδήσουν.
Απόσπασμα 81 προς Ατθίδα
Ἕροσ δηὖτέ μ᾽ ὀ λυσιμέλης δόνει,
γλυκύπικρον ἀμάχανον ὄρπετον.
Ἄτθι, σοὶ δ’ ἔμεθέν μὲν ἀπήχθετο
φροντίσδην, ἐπὶ δ᾽ Ἀνδρομέδαν πότη
(μτφ : ο Έρωτας έχει παραλύσει το σώμα μου, μ’ έχει συνταράξει αυτό το γλυκόπικρο και ακαταμάχητο ερπετό, γιατί εσύ Ατθίδα δεν έχεις πια έγνοια για μένα και έφυγες για να πας στην Ανδρομέδα). Όταν η Ατθίδα εγκατέλειψε τη Σαπφώ, χάρη της Ανδρομέδας η Ποιήτρια ένιωσε ένα μεγάλο πόνο να συγκλονίζει και να παραλύει όλο της το κορμί.[8]
β) Ποιήματα με διάφορα θέματα:
Σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκουν ποιήματα για τον έρωτα, για τον τρωικό πόλεμο, για την ειρήνη, για τη φύση κλπ. Όλες οι ωραίες εικόνες της φύσης μπορεί να περιγραφούν απλά, όπως η ομορφιά ενός τοπίου με δέντρα και λουλούδια, λίμνες, και ποτάμια. Αυτό το όμορφο τοπίο της φύσης, δίνει μια ιδιαίτερη ευχαρίστηση στα μάτια όσων το κοιτούν αλλά και στ’ αυτιά όσων ακούν τους ήχους της.
Η Σαπφώ, μας μεταφέρει την ομορφιά της φύσης με μυστικισμό.
Απόσπασμα 3
«Αστέρες μέν ἀμφι κάλαν σελάνναν
ἆιψ ἀπυκρύπτοισι φάεννον εἶδος,
ὄπποτα πλήθοισα μάλιστα λάμπης
ἀργύρια γᾶν»[9]
(μτφ.: Τ’ αστέρια γύρω από την όμορφη σελήνη χάνουν τη φεγγόβολη θωριά τους,
όταν αυτή ολόγεμη λάμπει σαν ασήμι πάνω από τη γη )
Γρήγορα η ώρα πέρασε
«Γρήγορα η ώρα πέρασε, μεσάνυχτα κοντεύουν,
πάει το φεγγάρι πάει κι η Πούλια βασιλέψανε
και μόνο εγώ κείτομαι δω μονάχη κι έρημη
ο Έρωτας που βάσανα μοιράζει
ο Έρωτας που παραμύθια πλάθει,
μου άρπαξε την ψυχή μου και την τράνταξε
ίδια, καθώς αγέρας από τα βουνά
φυσάει μέσα στους δρυς, φυσομανώντας.»
γ) Ποιήματα που αναφέρονται στην οικογένεια της Σαπφούς:
Η Σαπφώ ανησυχεί για τον Χάραξο, τον αδελφό της και είναι θυμωμένη με την εταίρα Δωρίχα, η οποία τον κατέστρεψε οικονομικά.
«Χρυσές Νηρηίδες σας ικετεύω,
βοηθήστε να γυρίσει ο αδερφός μου ασφαλής,
κι όλες οι ειλικρινείς επιθυμίες της καρδιάς του να εκπληρωθούν.
Ακόμα, μακάρι να επανορθώσει όλα τα παλιά του σφάλματα
και να γίνει χαρά για τους φίλους του και λύπη για τους εχθρούς του,
και ποτέ πια να μην δούμε κανέναν εχθρό σπίτι μας.
Να τιμήσει εμένα την αδερφή του και να σταματήσει το μεγάλο
πόνο που βαραίνει την καρδιά μου από το χλευασμό του.
Όταν γυρίσει μπορεί να διαλέξει ανάμεσα στους συμπολίτες τους φίλους του,
ν’ απομακρύνει τους φαιδρούς και αν το επιθυμεί να διαλέξει μία άξια παρθένα και να την παντρευτεί.»
Έγραψε επίσης και για την κόρη της, την Κλεΐδα, την οποία, όπως φαίνεται, υπεραγαπούσε και τόνιζε την ξεχωριστή της ομορφιά. Μπορούμε να το διακρίνουμε αυτό και στην παρακάτω παρομοίωση που την αναφέρει σαν χρυσολούλοδο.
Έχω ένα κοριτσάκι εγώ
που ’ναι σαν χρυσολούλουδο το πρόσωπό του·
την Κλεΐδα· το μονάκριβό μου·
που δε θα τ’ άλλαζα ποτέ με τη Λυδία ολάκαιρη
μήτε και με τη φημισμένη Λέσβο.
Ύμνοι στους θεούς
Η Σαπφώ, έχει μια δική της επικοινωνία με τους θεούς. Ενώ αναφέρεται συχνά στην Άρτεμη, τον Απόλλωνα και την Ήρα, η θεά που λατρεύει ιδιαίτερα είναι η θεά Αφροδίτη, η θεά της ομορφιάς και του πόθου για την ομορφιά.
Ύμνος στην θεά Αφροδίτη
Ομορφόθρονη αθάνατη Αφροδίτη,
κόρη του Δία, σου δέομαι, δολοπλέχτρα,
με πίκρες και καημούς μη, Δέσποινα,
παιδεύεις την ψυχή μου`
μα έλα μου, αν και κάποτε, από πέρα
μακριά, το κάλεσμά μου όμοι’ αγροικώντας,
ήρθες, το πατρικό παλάτι αφήνοντας
και το χρυσό σου αμάξι
ζεύοντας` κι όμορφα στρουθιά πετώντας
γοργά στη γη σε φέρανε τη μαύρη
παν’ απ’ τον ουρανό με φτεροκόπημα
πυκνό μεσ’ στον αιθέρα`
κι ως έφτασαν ταχιά, χαμογελώντας
με την αθάνατη όψη, ω μακαρία,
με ρώτησες σαν τι και πάλι να `παθα,
τι σε καλώ κοντά μου,
τι λαχταρά η ψυχή μου η φρενιασμένη
τόσο πολύ να γίνει: – “Ποια και πάλι
θες η Πειθώ να φέρει στην αγάπη σου;
Σαπφώ, ποια σ’ αδικάει;
Γιατί αν φεύγει, γοργά από πίσω θα `ρθει,
κι αν δεν παίρνει σου δώρα, θα σου φέρει`
τώρ’ αν δε σ’ αγαπάει, θα σ’ αγαπήσει
και δίχως να το θέλει”.
Ω, έλα μου και τώρα, κι’ απ’ τις μαύρες
τις έγνοιες λύσε με, κι ό,τι ν’ αληθέψει
ποθεί η ψυχή μου τέλεσ’ το κι ατή σου
συ γίνε ο βοηθός μου.
Επιθαλάμια (Γαμήλια τραγούδια)
Τα επιθαλάμια είναι αρχαία γαμήλια τραγούδια, που έχουν τελετουργικό χαρακτήρα και ψάλλονταν είτε το βράδυ μπροστά στον νυφικό θάλαμο είτε μπροστά στην κατοικία των νεονύμφων το πρωί της επομένης του γάμου τους είτε, τέλος, όταν συνόδευαν τη νύφη στο σπίτι του γαμπρού.
Απόσπασμα 112
ὄλβιε γάμβρε, σοὶ μὲν δὴ γάμος ὠς ἄραο
ἐκτετέλεστ᾽, ἔχηις δὲ πάρθενον ὠς ἄραο …
σοὶ χάριεν μὲν εἶδος, ὄππατα δ᾽ ‹αὖτε νύμφας›
μέλλιχ᾽, ἔρος δ᾽ ἐπ᾽ ἰμέρτωι κέχυται προσώπωι
‹μειδιάων›· τετίμακ᾽ ἔξοχά σ᾽ Ἀφροδίτα.
(μτφ.:Ευτυχισμένε γαμπρέ, ο γάμος σου έγινε όπως ευχήθηκες, και νά που έχεις στα χέρια σου μια κοπελιά όπως την επιθυμούσες. Εσύ έχεις θελκτική ομορφιά, όπως και της νύφης τα μάτια είναι γλυκά σαν μέλι, και χαμογελαστή αγάπη είναι απλωμένη στο αξιαγάπητο πρόσωπό της. Η Αφροδίτη σε τίμησε περισσότερο από κάθε άλλον).[10]
Μετάφραση Ι.Ν. Καζάζης
Τα λυρικά ποιήματα της Σαπφούς αποτελούσαν κατ’ άλλους μεν 7, κατ’ άλλους δε 9 βιβλία, από τα οποία όμως, ελάχιστα μόνο μικρά αποσπάσματά τους έχουν διασωθεί. Η ολοκληρωτική εξαφάνιση του έργου της έγινε το 1073 μ.Χ. όταν τα ποιήματα της Σαπφούς και του Αλκαίου κάηκαν δημόσια στην ιερή φωτιά από τους Χριστιανούς στην Κωνσταντινούπολη. Ο πυρπολισμός των βιβλίων της και η καταστροφή των αγαλμάτων της έγινε γιατί η Σαπφώ ήταν ελεύθερη εκφράστρια του έρωτα και του πνεύματος.
Η ΦΗΜΗ ΤΗΣ ΣΑΠΦΟΥΣ
Η φήμη της ήταν μεγάλη, αν σκεφτεί κανείς ότι στην αρχαιότητα, όταν έλεγαν «Ποιητής» εννοούσαν τον Όμηρο, ενώ όταν έλεγα «η Ποιήτρια» εννοούσαν την Σαπφώ. Ο Πλάτωνας την ονομάζει «σοφή» και «δέκατη μούσα»,ο Πλούταρχος αναφερόμενος σε αυτήν γράφει: «η Σαπφώ είναι άξια να πάρει θέση πλάι στις Μούσες»[11]. O Ιουλιανός και o Αντίπατρος την αποκαλούν: «Θηλυκό Όμηρο» και «τιμή Λεσβίων γυναικών», ενώ ο Στράβων: «θαυμαστόν τέρας». Ο Φιλόξενος αναφέρει ότι εναρμόνιζε «τον πόνο του έρωτα με τις μελωδίες της Μούσας», ενώ ο Οράτιος στην 2η ωδή του μας λέει ότι ακόμα και οι νεκροί στον κάτω κόσμο ακούν τα τραγούδια της με θαυμασμό σε ιερή σιγή.
Ο Σόλων ο Αθηναίος, όταν σ’ ένα συμπόσιο άκουσε τον ανιψιό του να τραγουδάει ένα τραγούδι της Σαπφούς, ένιωσε τόσο όμορφα από το άκουσμά του, που ζήτησε από τον νέο να του το μάθει· κι όταν ρωτήθηκε για τον λόγο της σπουδής, εκείνος αποκρίθηκε: “για να το μάθω κι ας πεθάνω” (ἵνα μαθὼν αὐτὸ ἀποθάνω).[12]
Στη ρωμαϊκή εποχή, ο Κάτουλλος[13] και ο Οράτιος[14] προσπαθούν να τη μιμηθούν, όπως και σε νεότερη εποχή ο Άγγλος ποιητής Algernon Charles Swinburne[15]. Επίσης, πολλοί ξένοι αξιόλογοι συγγραφείς έγραψαν βιβλία για το έργο της. Κάποιοι από αυτούς είναι : ο Ε. Lobel «Σαπφούς Μέλη» (Οξφόρδη 1925), Diehl «Λυρική Ανθολογία» κ.α.
Στη σύγχρονη εποχή ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης την περιέγραψε σαν μια «μακρινή εξαδέλφη» του με την οποία μεγάλωσαν παίζοντας «στους ίδιους κήπους, γύρω από τις ίδιες ροδιές, πάνω απ’ τις ίδιες στέρνες» και της αφιέρωσε ένα από τα μικρά του έψιλον.
Τέλος, Ο John Addington Symonds[16], πλέκοντας εγκώμιο για το έργο της γράφει: « Από όλους τους ένδοξους ποιητές του κόσμου, η Σαπφώ είναι η μόνη που η κάθε της λέξη έχει ένα ξεχωριστό άρωμα, μια σφραγίδα απόλυτης τελειότητας και απεριόριστης χάρης».
Ωστόσο σε μεταγενέστερη εποχή, οι Αττικοί κωμωδιογράφοι τη δυσφήμησαν για ομοφυλοφιλικές τάσεις, με αφορμή τη βαθιά και αληθινή σχέση που είχε με τις μαθήτριές της, καθώς μοιράζονταν συναισθήματα, δραστηριότητες και λειτουργούσαν με μια άλλη δυναμική και μ’ έναν ασύλληπτο ρυθμό που δεν μπορούσε να γίνει αντιληπτός στην ουσία του από τον απλό άνθρωπο.
Στη σαπφική ποίηση δεν υπάρχει ούτε μια λέξη ή κάποια φράση που να περιέχει την έννοια του «λεσβιακού έρωτα» και όλα τα χαρίσματα που οι θεότητες στόλισαν την ψυχή και το πνεύμα της, την μεταμορφώνουν σε μια «θεϊκή μητέρα».
Λίγοι είναι αυτοί, που σε αντίθεση με την μάζα που καταπίνει αμάσητες κάθε είδους κατηγορίες, ερεύνησαν, βρήκαν και γνώρισαν την ιστορία κατανοώντας πως όλες οι μεγάλες προσωπικότητες που γέννησαν τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό ήταν, όπως και η Σαπφώ, Αριστοκρατικοί. Δηλαδή, πίστευαν πως έπρεπε να διοικούν και να κρατούν τις τύχες της πατρίδος τους οι Άριστοι και όχι οι τυχαίοι. Η Σαπφώ είναι η πρώτη που μίλησε και ύμνησε το ωραιότερο και ανώτερο ανθρώπινο αίσθημα της «αγάπης», ξεπερνώντας τον εαυτό της και τα ανθρώπινα όρια.
Για τον απλό και χυδαίο άνθρωπο, η Σαπφώ είναι μια ποιήτρια που ψάλλει το ερωτικό της πάθος σε στιγμές αποκορύφωσης και πόνου, αλλά για τον μυημένο είναι η προσωποποίηση της ανθρώπινης ψυχής που έχει εναρμονιστεί με το σύμπαν και ζει μέσα στην αιωνιότητα.
Τον καιρό εκείνο, που κωμωδιογράφοι ασχολήθηκαν περισσότερο με την προσωπική της ζωή, αντί με την προσφορά της στην τέχνη, αναφέρει για εκείνη ο Μάξιμος Τύριος (φιλόσοφος του 2ου αιώνα μ. Χ.):«Η Σαπφώ, δεν ήταν μια κοινή ποιήτρια αλλά μια διανοούμενη με ξεχωριστή και δυνατή προσωπικότητα. Ήταν ο θηλυκός Σωκράτης που γύρω της μάζευε τα αρχοντοκόριτσα της Μυτιλήνης και τα δίδασκε τον Ιδανικό Ανώτερο Πνευματικό Έρωτα προς το γυναικείο σωματικό κάλλος».
Η απήχησή της τα μεταγενέστερα χρόνια φαίνεται ότι ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες ώστε να δημιουργήσουν διάφορα έργα τέχνης. Όπως:
Στην αγγειοπλαστική , έχει βρεθεί ένας ερυθρόμορφος αμφορέας από Ακράγαντα Σικελίας (470 π.Χ.) , ο οποίος φυλάσσεται στο Μουσείο του Μονάχου και έχει τον τίτλο « Αλκαίος και Σαπφώ»(δεξιά εικόνα).
Στη γλυπτική , υπάρχουν έργα σε μάρμαρο αλλά και σε μπρούτζο, από τους
August Clesinger, Emmanuel Villanis , James Pardier, που άφησαν το ταλέντο τους
να ξεδιπλωθεί στην ιδέα της Σαπφούς, που εμπνέει όλους τους ανθρώπους, με την ακτινοβολία της
αισιοδοξίας, της χαράς, της αγάπης και του έρωτα, για ό,τι αληθινό και ωραίο υπάρχει πάνω στη γη.
Επίσης, κατά το τέλος του 3ου αιώνα π.Χ. σε μια Ρωμαική έπαυλη, ανακαλύφθηκε το πασίγνωστο ψηφιδωτό που φέρει την πιο καλοδιατηρημένη μορφή της Σαπφούς.
(Τοιχογραφία στην Πομπηία, Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης)
Στη σύγχρονη μουσική, το 1986, κυκλοφόρησε στην Ελλάδα ο δίσκος «Σαπφώ» σε μουσική του Σπύρου Βλασσόπουλου και παραγωγή του Διονύση Σαββόπουλου.
Οι μεταφράσεις των ποιημάτων της Σαπφούς είναι το πρώτο και καθοριστικό στοιχείο της ταυτότητας του δίσκου. Ο ποιητής Σωτήρης Κακίσης έχοντας την γνώση αλλά και το βλέμμα ενός ποιητή, κρατώντας ζωντανή τη φρεσκάδα του πρωτότυπου προσαρμόζει τα ποιήματα της Σαπφώς στην σύγχρονη γλώσσα και τα μεταφράζει με στόχο να γίνουν τραγούδι. Έως σήμερα, έχουν μελοποιηθεί 12 ποιήματα της Σαπφώς, και έχουν ερμηνευτεί από την Αλέκα Κανελλίδου.[17]
«Έχω τον πιο μεγάλο πλούτο που υπάρχει:
τη χαρά να μ ’αγαπούν και να ξέρω πως δεν θα με ξεχάσουν ποτέ».
(Σαπφώ)
Βιβλιογραφία:
- Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια , εκδοτικός οργανισμός ο Φοινιξ –ΕΠΕ, έκδ. 1956
- Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. Αθηνών , Δεκέμβριος 1983
- Ερωτικό Αιγαίο ,Gutenberg ,Καρακατσάνης – Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, εκδοτική Αθηνών, έκδοση 1986
- Σαπφώ, Η δέκατη Μούσα μύθος και πραγματικότητα, Κωνσταντίνα Τακάρη, εκδ. Καλέντης, 1995
- Σαπφώ η Λεσβία , Arthur Weigall, μτφ: Δέσποινα Παπαθανασοπούλου, εκδ. Ενάλιος, 2001
- Σάπφους Σάπφειροι ,Ανθολόγιο Γυναικείας Ομοφυλόφιλης ποίησης ,19ο-20ο αιώνα, 2001
Άρθρα :
- Περιοδικό Νέα Ακρόπολη, Σαπφώ, η δέκατη Μούσα, Νέση Ελένη, τεύχος 144
Διαδίκτυο:
- https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%B1%CF%80%CF%86%CF%8E
- http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-B122/592/3916,16970/
- https://www.newsbeast.gr/portraita/arthro/559692/i-luriki-poiitria-sapfo
- http://habilisii-habilis.blogspot.gr/2016/12/blog-post.html
- http://hellinon.net/NeesSelides/NEOTERES/Sapho.htm
- https://el.wikisource.org/ wiki/Ύμνοι_και_Επιθαλάμια
- www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/poetry
- https://toaromatoutragoudiou.blogspot.gr/2008/07/blog-post.html
- http://www.nea-acropoli-athens.gr/arthra/filosofia/718-sapfo-i-dekati-mousa
- https://www.sakketosaggelos.gr/Article/4943/
[1] Απόσπασμα από το βιβλ. Σαπφώ/Κωναταντίνα Τάκαρη/ εκδ.ΚΑΛΕΝΤΗΣ
[2] Παλατινή Ανθολογία ΙΧ ,506-«Λέν μερικοί, επιπόλαια, πώς είν’ εννιά οι Μούσες. Μά νά κ’ η δέκατη, η Σαπφώ από τή Μυτιλήνη.» )
[3] Σαπφώ/Κωναταντίνα Τάκαρη/ εκδ.ΚΑΛΕΝΤΗΣ
[4] ο Οξυρρύγχιος Πάπυρος XV, 1800 : «Περί Σαπφούς» και το άρθρο «Περί ποιήσεως» του συγγραφέα Σουίδα στο λεξικό Σούδα.
[5] Καθηγητής Κλασσικής Φιλολογίας και Συγκριτικής Λογοτεχνίας του πανεπιστημίου Harvand
[6] Συμβολικός τάφος που δεν περιέχει νεκρό· μνημείο που ανεγείρεται σε ανάμνηση εξαφανισμένου. Αποτελούσε τελετουργική συνήθεια πολλών λαών της αρχαιότητας και βασιζόταν στην πεποίθηση ότι οι ψυχές των άταφων νεκρών δεν μπορούσαν να βρουν ανάπαυση, αν δεν είχαν κάποια κατοικία.
[7] Μετάφραση ποιητή Σωτήρη Κακίση
[8] Σελ.121/ Σαπφώ Η δέκατη Μούσα-Μύθοι και πραγματικότητες, εκδ.Καλέντης
[9] el.wikisource.org/ wiki/Ύμνοι_και_Επιθαλάμια
[10] www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/poetry/browse.html?text_id=319
[11] Σελ.38 Σαπφώ Η δέκατη Μούσα-Μύθοι και πραγματικότητες/ εκδ.Καλέντης
[12] Σελ. 37 Ερωτικό Αιγαίο/ Gutenberg ,Καρακατσάνης – Παγκόσμιο .Βιογραφ. Λεξ./εκδοτική Αθηνών
[13] Ο Γάιος Βαλέριος ήταν Ρωμαίος λυρικός ποιητής που έζησε τον 1ο αιώνα π.Χ.
[14] Ο Κουίντος Οράτιος Φλάκκος, γνωστότερος απλώς ως Οράτιος, ήταν ο κορυφαίος Ρωμαίος λυρικός ποιητής κατά την εποχή του Οκταβιανού Αύγουστου. Για πολλούς είναι ένας από τους δύο μεγαλύτερους Λατίνους ποιητές όλων των εποχών μαζί με τον Βιργίλιο.
[15] Ο Algernon Charles Swinburne ήταν ένας αγγλικός ποιητής, συγγραφέας, μυθιστοριογράφος και
κριτικός.
[16] O John Addington Symonds ήταν ένας αγγλικός ποιητής και λογοτέχνης κριτικός. Ένας πολιτιστικός ιστορικός, ήταν γνωστός για την δουλειά του στην Αναγέννηση.
[17] www.toaromatoutragoudiou.blogspot.gr/2008/07/blog-post.html