415 μετά Χριστόν. Ένα από τα πιο φρικτά εγκλήματα στην ιστορία της φιλοσοφίας μόλις έχει συντελεστεί. Το διαμελισμένο σώμα της Υπατίας έχει καεί στην πυρά. Ο όχλος μόλις γέννησε έναν ακόμα μάρτυρα της φιλοσοφίας. Η Υπατία ή όπως συχνά την αποκαλούσαν πιο απλά η «φιλόσοφος», έχει περάσει στην ιστορία. Έχει ήδη συμβάλει με τη ζωή και το έργο της στη μικρή επιστημονική αναγέννηση της Αλεξάνδρειας του 4ου αιώνα μ.Χ. Αλλά οι κύκλοι της ιστορίας δεν μπορούν να ξεπεραστούν και ο Μεσαίωνας έχει κάνει ήδη την εμφάνισή του με φρικιαστικό τρόπο. Υπάρχουν ιστορικοί άλλωστε που θεωρούν ότι η δολοφονία της Υπατίας αποτελεί το ιστορικό τέλος της κλασικής αρχαιότητας.
Για πολλούς αιώνες η Υπατία θα θεωρείται η μοναδική γνωστή φιλόσοφος και επιστήμονας της ιστορίας. Πράγματι, ύπηρξε τόσο χαρισματική προσωπικότητα. Η αρετή της, η μόρφωση και η αγνότητά της, οι ευγενικοί της τρόποι, η φυσική της ομορφιά που καθρέπτιζε την ομορφιά της ψυχής της, όλα έχουν συντελέσει ώστε να γίνει μια από τις πιο αξιοσέβαστες προσωπικότητες της εποχής της. Όχι μόνο στην Αλεξάνδρεια, αλλά και στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη και σε κάθε γωνιά του τότε γνωστού κόσμου. Του κόσμου που είχαν επηρεάσει οι νεοπλατωνικές ιδέες. Αλλά ας πάρουμε τα γεγονότα με τη σειρά.
Τα πρώτα χρόνια: σπουδές και επιρροές
Η Υπατία γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 370 μ.Χ., σύμφωνα με την πιθανότερη εκδοχή. Τα περισσότερα γεγονότα για τη ζωή της τα γνωρίζουμε από τον Σωκράτη τον Σχολαστικό, που θεωρείται μια από τις πιο αξιοπιστες πηγές για τη βιογραφία της.
Πρώτος της δάσκαλος ήταν ο ίδιος ο πατέρας της, ο Θέωνας, ο οποίος ήταν μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος στο Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας. Ο Θέωνας έτρεφε μεγάλη αγάπη για την κόρη του και επέβλεπε κάθε πτυχή της εκπαίδευσής της. Ήθελε, πιστός στις νεοπλατωνικές του ιδέες, να την εκπαιδεύσει ώστε να γίνει ένα «τέλειο ανθρώπινο ον». Πράγματι υπήρξε μια ξεχωριστή νέα, που μάγευε τους πάντες με την ομορφιά και την ευφυία της. Σύμφωνα με κάποιες πηγές, στην πορεία η Υπατία βοήθησε τον πατέρα της στη συγγραφή των μαθηματικών και φιλοσοφικών του έργων.
Η Υπατία μεγαλώνοντας επηρεάστηκε βαθιά από τις νεοπλατωνικές ιδέες του Πλωτίνου και του Ιάμβλιχου. Σπούδασε στην νεοπλατωνική σχολή της Αθήνας και παρακολούθησε τα μαθήματα του Πρόκλου, ενώ υπήρξε και προσωπική μαθήτρια του Πλούταρχου.
Διευθύντρια της Νεοπλατωνικής Σχολής
Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές της στη σημερινή Ιταλία, επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια και έγινε δασκάλα φιλοσοφίας και μαθηματικών στη Νεοπλατωνική Σχολή. Στην πορεία μάλιστα έγινε διευθύντρια. Παρουσίασε αρκετές διαλέξεις για τον Πλάτωνα, για τον Αριστοτέλη και άλλα θέματα φιλοσοφίας και επιστήμης, τόσο σε «Εθνικούς» όσο και σε Χριστιανούς.
Η Αλεξάνδρεια την εποχή εκείνη ήταν μια ταραγμένη πόλη. Τέλη του 4ου αιώνα ο Χριστιανισμός έχει αρχίσει να επιβάλεται και οι θρησκευτικές συγκρούσεις μεταξύ Χριστιανών, Παγανιστών και Εβραίων αποτελούσαν καθημερινότητα. Όταν μάλιστα ο Κύριλλος έγινε πατριάρχης Αλεξάνδρειας το 412 μ.Χ., τα πράγματα χειροτέρεψαν, μιας και εξαπέλυσε σκληρούς διωγμούς τόσο εναντίον των αλλόθρησκων, όσο και εναντίον Χριστιανών διαφορετικών αντιλήψεων. Οι Εβραίοι μάλιστα δέχτηκαν επιθέσεις στα καταστήματα και τα σπίτια τους και αρκετοί διώχθηκαν από την πόλη.
Σε ένα τέτοιο κλίμα, το Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας είχε χάσει την παλιά του αίγλη και υπήρχαν πλέον ξεχωριστά σχολεία για Χριστιανούς, Παγανιστές και Εβραίους. Παρ’ όλα αυτά, η Υπατία συνέχιζε να διδάσκει σε όλους δίχως να κάνει διακρίσεις φυλετικές ή θρησκευτικές. Δεν ήταν λίγοι οι χριστιανοί που την θαύμαζαν για την αγνότητά της, παρότι δεν άνηκε στη θρησκεία τους.
Η φήμη της όλο και εξαπλωνόταν και δεν ήταν λίγοι οι αναζητητές που έρχονταν στην Αλεξάνδρεια για να παρακολουθήσουν «την φιλόσοφο» να δίνει διαλέξεις για τα μαθηματικά, την αστρονομία, τη φιλοσοφία ή τη μηχανική. Λόγω της αγνότητας που εξέπεμπε και του υψηλού της κύρους ως προσωπικότητα, έγινε γρήγορα άξια σεβασμού και έγινε πόλος έλξης για τους διανοούμενους της εποχής, προκειμένου να συζητήσουν φιλοσοφικά θέματα και να την συμβουλευτούν.
Κάποιοι από τους μαθητές της άνηκαν στους ανώτερους κύκλους της αριστοκρατίας της πόλης, όπως ο επίσκοπος Κυρήνης Συνέσιος, που προσπάθησε να παντρέψει τον Χριστιανισμό με τον Νεοπλατωνισμό και ο έπαρχος Αλεξάνδρειας Ορέστης. Με τον Ορέστη μάλιστα συνδέθηκαν με βαθειά φιλία και συχνά την επισκέπτοταν για να συζητήσουν φιλοσοφικά και πολιτικά θέματα.
Συγγραφικό και επιστημονικό έργο
Η Υπατία υπήρξε πολυγραφότατη. ‘Εγραψε σχόλια για τον Αστρονομικό Κανόνα του Πτολεμαίου και για τις Κωνικές Τομές του Απολλώνιου.Το σημαντικότερο έργο της όμως ήταν στην άλγεβρα. Έγραψε σχόλια στην Αριθμητική του Διόφαντου σε 13 βιβλία. Ο Διόφαντος έζησε και εργάσθηκε στην Αλεξάνδρεια τον 3ο αιώνα και θεωρείται «πατέρας της άλγεβρας».
Πολύ σημαντικό υπήρξε και το επιστημονικό της έργο. Η Υπατία ανέπτυξε ένα όργανο για τη μέτρηση της στάθμης του νερού, μια συσκευή για τη διύλισή του και ένα διαβαθμισμένο μπρούντζινο υδρόμετρο για τη μέτρηση της ειδικής βαρύτητας ενός υγρού.
Γενικότερα, η Υπατία στην εποχή της θεωρήθηκε η καλύτερη μαθηματικός του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Δυστυχώς, κανένα από τα γραπτά της δεν διασώθηκε, μιας και καταστράφηκαν όλα στην πυρκαγιά της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.
Το τέλος της
Το 415 μ.Χ. κυριαρχούσε στην Αλεξάνδρεια η πολιτική κόντρα μεταξύ του Επισκόπου της πόλης Κύριλλου, και του Έπαρχου Ορέστη. Μετά τη δολοφονία ενός Χριστιανού μοναχού που εναντιώθηκε στις πολιτικές αρχές της πόλης, ο όχλος κατηγόρησε την Υπατία, ως ειδωλολάτρισσα μάγισσα, που επηρέαζε τις αποφάσεις του Έπαρχου.
Μαινόμενος ο όχλος, την έσειρε γυμνή στον Καθεδρικό Ναό και τη δολοφόνησε διαμελίζοντας το κορμί της με κοφτερά όστρακα. Στην πορεία έκαψαν στην πυρά τα μέλη του κορμιού της.
Έτσι λοιπόν, η «φιλόσοφος» πέρασε στην ιστορία, αφήνοντας πίσω ένα παράδειγμα αφοσίωσης στο ιδεώδες της φιλοσοφίας, ένα παράδειγμα αρετής και αγωνιστικότητας για την εφαρμογή των ιδεών της, για την έλευση της ανεξιθρησκείας και της ένωσης μεταξύς των ανθρώπων, ένα παράδειγμα έρευνας και αναζήτησης της αλήθειας και των υψηλών ιδανικών. Η Υπατία μπορεί να άφησε τον υλικό κόσμο το 415 μ.Χ., αλλά θα μείνει για πάντα αθάνατη ως φάρος που λάμπει μέσα στα σκοτάδια των μεσαιώνων.
Τελικά ποιος σκότωσε την Υπατία;
Πολύ μελάνι έχει χυθεί για να αποδοθούν ευθύνες για τον πραγματικό υπαίτιο της δολοφονίας της. Οι νεοπλατωνιστές κατηγορούν τον ίδιο τον Κύριλλο ότι όπλισε το χέρι των φανατικών οπαδών του. Οι χριστιανικές πηγές αντίθετα προσπαθούν να αποδείξουν την αθωότητά του και να τονίσουν τις αποφάσεις του Ορέστη εναντίον τους.
Αυτό που είναι αναμφισβήτητο, είναι ότι πραγματικός υπαίτιος του θανάτου της Υπατίας, αλλά και εχθρός της φιλοσοφίας και της πνευματικότητας γενικότερα, ήταν και είναι ο φανατισμός κάθε μορφής. Η Υπατία, πιστή στις νεοπλατωνικές τις ιδέες πίστευε στις δύο κινήσεις της ψυχής, «προς τα πάνω», προς το πνεύμα και «προς τα κάτω», προς την ύλη. Η ίδια αποτέλεσε ένα αξιοθαύμαστο παράδειγμα της πρώτης, ενώ η δεύτερη κίνηση, που οδηγεί τον άνθρωπο στα πάθη και τον φανατισμό, είναι αυτή που πρέπει να νικηθεί για να πάψουν να υπάρχουν τέτοια τραγικά γεγονότα…