Αναγεννησιακός Ουμανισμός

Πριν πολλά χρόνια, ο Μαρσίλιο Φιτσίνο είχε πει: “Αν επιτρέπεται να μιλάμε για μια χρυσή εποχή αυτή ασφαλώς θα είναι εκείνη που γεννά χρυσά πνεύματα”. Φυσικά εννοούσε την εποχή που γεννά “χρυσούς” ανθρώπους, ανθρώπους που ζουν με τα χαρακτηριστικά του χρυσαφιού, που οι υψηλές αξίες τους είναι σταθερές και δεν αλλοιώνονται ανάλογα με τις περιστάσεις, όπως σκουριάζουν τα υπόλοιπα μέταλλα. Είναι εύπλαστοι, λαμπεροί και ζεστοί, με το χρώμα του Ήλιου.

Στη σημερινή εποχή, τέτοιοι άνθρωποι σπανίζουν, καθώς η συνηθισμένη ψυχολογία και νοοτροπία του ανθρώπου είναι περισσότερο κοντόφθαλμη και φοβισμένη. Όσοι φιλοσοφούν την ιστορία, γνωρίζουν ότι τέτοιες εποχές σαν τη δική μας έχουν υπάρξει πολλές φορές. Η πιο κοντινή σε εμάς ήταν ο Ευρωπαϊκός μεσαίωνας, που ξεκίνησε με τη διάλυση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας τον 5ο αιώνα μ.Χ. Ο μεσαίωνας είναι μια “μέση” εποχή (Middleage στα Αγγλικά), μια εποχή που στέκεται ανάμεσα στην αρχαία και στη νεότερη ιστορία. Στον μεσαίωνα υπήρχε φτώχεια και έλλειψη υγιεινής για τον περισσότερο κόσμο, επιδημίες, όπως η πανούκλα, και πολλές αρρώστιες. Διάλυση των κοινωνικών συστημάτων, τρομοκρατία, ληστείες και γενικά αναταραχές. Οι άνθρωποι δεν είχαν κάποια μόρφωση, ήταν πολύ ενοχικοί, φοβισμένοι, δαιμονοποιούσαν το κάθε άγνωστο φαινόμενο, δεν είχαν όνειρα, ήταν περισσότερο βίαιοι, άπληστοι και άτιμοι. Η καθημερινότητα των ανθρώπων ήταν ανάμεσα στα χωράφια, στο σπίτι και στην εκκλησία. Οι άνδρες ήταν γεωργοί, τεχνίτες και οι γυναίκες ήταν κλεισμένες μέσα στο σπίτι, με μοναδική ασχολία τη φροντίδα της οικογένειας. Το σαπούνι ήταν είδος πολυτελείας. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι στα δάση ζούσαν μυθικά πλάσματα που καταβροχθίζουν τους ανθρώπους. Οι κατοικίες ήταν κυρίως μέσα στα κάστρα, για να προστατεύονται από τους ληστές. Κράτος δεν υπήρχε με τη σημερινή σημασία και κάθε χώρα ήταν χωρισμένη σε απέραντες εκτάσεις γης, που λέγονταν φέουδα. Κάθε φέουδο ήταν αυτοδιοίκητη και ανεξάρτητη περιοχή με δικό του στρατό και υπηκόους. Οι γαιοκτήμονες, μαζί με τον ανώτερο κλήρο, αποτελούσαν την τάξη των ευγενών με πολλά προνόμια. Ο πολύς κόσμος ζούσε μέσα στη φτώχεια και στις δυσκολίες, γι’ αυτό και ο μέσος όρος ζωής ήταν τα 30 έτη, ενώ υπερήλικες θεωρούνταν όσοι άγγιζαν τα 50 έτη. Η τέχνη, κυρίως εκκλησιαστική, απεικόνιζε ανθρώπους που δεν γελούν και η θρησκεία τους ήθελε υποταγμένους σε έναν Θεό που αν δεν Τον ευχαριστούσαν, Αυτός τους τιμωρούσε. Χωρίς μόρφωση και χωρίς εσωτερική χαρά, έζησαν εκατομμύρια άνθρωποι από τον 5ο έως τον 15ο αιώνα.

Μέσα σε αυτά τα 1000 χρόνια, έζησαν άνθρωποι και ομάδες ανθρώπων, που σκοπός τους ήταν να συγκεντρώσουν και να διαφυλάξουν τη γνώση των μεγάλων πολιτισμών, ώστε, όταν έρθει η ώρα, να φανερωθεί και πάλι το πνεύμα των μεγάλων Ιδεωδών. Αυτή η ώρα ήρθε τον 15ο αιώνα και ο τόπος που θα ξαναγεννιόταν αυτό το “χρυσό παιδί” ήταν η Φλωρεντία της γειτονικής μας Ιταλίας.

Έτσι, γεννιέται αυτό που σήμερα ονομάζουμε Αναγεννησιακός Ουμανισμός. Δηλαδή, η πνευματική κίνηση, που εκδηλώθηκε στη δυτική Ευρώπη, από το 1400 έως και το 1650 μΧ. Ουμανισμός σημαίνει ανθρωπισμός. Το χαρακτηριστικό του είναι ότι θέτει τον άνθρωπο στο κέντρο του ενδιαφέροντος των επιστημών και των τεχνών. Η μελέτη και ανάπτυξη του ανθρώπου στράφηκε από τη θρησκεία προς την επιστήμη, από τον Παράδεισο, προς τη Γη. Στην ουμανιστική περίοδο αναπτύσσεται η επιστήμη, για να βοηθήσει τον άνθρωπο να ζήσει καλύτερα, μέσα από την ιατρική, τη φυσική, τη χημεία, την οικονομία κ.α. Χτίζεται μια επιστήμη για να μας εξηγεί, όχι μονάχα το “πως” των πραγμάτων, αλλά ταυτόχρονα και το “γιατί” και για ποιο σκοπό. Μια επιστήμη ελεύθερη από προκαταλήψεις, ανενόχλητη από πολιτικές και ιδεολογικές πιέσεις, η οποία δίνει ένα ανθρώπινο αίσθημα στην εξήγηση της ζωής. Αναπτύσσεται η τέχνη για να εκφράσει το όμορφο, το κάλλος, τη δόξα, τη λάμψη, μέσα από τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη μουσική, την αρχιτεκτονική, τη λογοτεχνία, την ποίηση. Μια τέχνη που μεταδίδει και εμπνέει ιδέες, συναισθήματα ευγενικά και όμορφα. Εκφράζεται η θρησκεία ή ο μυστικισμός, ώστε να έρθει ο κάθε άνθρωπος κοντά στο Ιερό και το αιώνιο, το αληθινά ελεύθερο και θεϊκό, που μιλάει για τον Θεό και την αθανασία της ψυχής. Εφαρμόζεται στην καθημερινότητα η φιλοσοφία, που επιτρέπει στον άνθρωπο να βρει ένα νόημα για να ζει και τρόπους για να είναι ολοκληρωμένος και ευτυχισμένος, να έχει έναν υψηλό αλλά και χειροπιαστό σκοπό στη ζωή του, έναν δρόμο μαθητείας που βαδίζοντάς τον, βήμα – βήμα, προχωρά προς τη δική του αναγέννηση.

Η ιστορία, που είναι για μας δασκάλα ζωής, μας έδειξε ότι υπήρξαν κάποια σημαντικά γεγονότα, που ώθησαν τον αναγεννησιακό ουμανισμό. Ένα πρώτο γεγονός ήταν η Σύνοδος της Φεράρας – Φλωρεντίας το 1438, που έφερε κοντά μεγάλους λόγιους και οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες της εποχής. Αργότερα, το 1455 ο Γουτεμβέργιος ολοκλήρωσε την πρώτη τυπογραφική μηχανή και τύπωσε το πρώτο βιβλίο, τη Βίβλο. Η εξέλιξη της τυπογραφίας ήταν πολύ μεγάλο τεχνολογικό άλμα, διότι έως τότε όλα τα βιβλία και τα αντίτυπά τους γράφονταν με το χέρι, ενώ από την ανακάλυψη των τυπογραφικών μηχανών και μετά, τυπώνονταν και διαδίδονταν πολύ πιο εύκολα και γρήγορα. Το 1459 ο Κόζιμο των Μεδίκων ίδρυσε μια Πλατωνική ακαδημία και όρισε ως μεγάλο δάσκαλο τον Μαρσίλιο Φιτσίνο. Η ακαδημία διαμόρφωσε πολλούς ανθρώπους και επηρέασε σημαντικά τη διαμόρφωση του πνεύματος. Φυσικά ο ουμανισμός δεν θα μπορούσε να μην αφήσει το αποτύπωμά του στην πολιτική και στην κοινωνία. Τότε γράφτηκαν τρία βιβλία ορόσημο, που αφορούν μια νέα φανταστική ιδανική κοινωνία: Η “Ουτοπία” του Τόμας Μορ το 1516, η “Πόλη του Ήλιου” του Τομάζο Καμπανέλα το 1602 και η “Νέα Ατλαντίδα” του Σερ Φράνσις Μπέικον το 1626. Μέσα στα βιβλία αυτά βλέπουμε πώς είναι είναι οι κοινωνίες όταν υπάρχει δικαιοσύνη, ελευθερία, ολιστική εκπαίδευση, ηρωισμός και συμβίωση ανάμεσα στους ανθρώπους.

Αυτή η εποχή γέννησε τους ανθρώπους που είχαν καθαρές καρδιές, ανοιχτά μυαλά και δυνατά χέρια και ήταν αυτοί που σήμερα ονομάζουμε Αναγεννησιακούς Ουμανιστές.

Στην τέχνη, ήταν οι: Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος, Ραφαήλ, Ντονατέλλο, Μποτιτσέλι, Βερόκιο, Τιτσιάνο, Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, κ.α

Στην επιστήμη, ο Αλμπέρτι, ο Μπρουνελέτσκι, ο Παράκελσος, ο Νικόλαος Κοπέρνικος, ο Γαλιλαίος Γαλιλέι, ο Γιοχάνες Κέπλερ κ.α

Στον μυστικισμό και στη Φιλοσοφία ήταν ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, ο Μαρσίλιο Φιτσίνο, ο Τζορντάνο Μπρούνο, ο Πίκο ντε λα Μιράντολα, ο Τομάζο Καμπανέλα, ο Έρασμος κ.α

Στην πολιτική, ο Τόμας Μορ, ο Κόζιμο των Μεδίκων, ο Φράνσις Μπέικον κ.α

Κάποιοι, αν όχι οι περισσότεροι από τους παραπάνω, ανήκαν σε πάνω από μία κατηγορία, πχ. ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι ήταν καλλιτέχνης, επιστήμονας και φιλόσοφος. Αυτή η σφαιρική ενασχόληση με πολλά αντικείμενα είναι χαρακτηριστικό του αναγεννησιακού ουμανισμού και είναι αυτό που φτιάχνει τον Homo Universalis, τον καθολικό, συμπαντικό, ολοκληρωμένο άνθρωπο.

Ίσως είναι σημαντικό να θυμίσουμε ότι ο αναγεννησιακός ουμανισμός αλλάζει πολύ μια εποχή, αλλά δεν την φθάνει σε μια τελειότητα. Δηλαδή, οι Ουμανιστές είναι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα και αντιξοότητες στη ζωή τους. Κάποιες αντιξοότητες προέρχονται από τα πολιτικά συμφέροντα που έχουν βολευτεί από τα παλιά συστήματα, άλλες προέρχονται από τον φθόνο ή τη μισαλλοδοξία των ανθρώπων. Επειδή αυτοί οι άνθρωποι είναι μπροστά από την εποχή τους ή έχουν προσωπικές ιδιαιτερότητες, είναι φυσικό ο πολύς κόσμος να μην μπορεί να τους κατανοήσει και να τους αποδεχτεί. Έτσι, από τη μία έχουν ένα μεγάλο ταλέντο, αλλά αν δεν αγωνιστούν σκληρά, το ταλέντο αυτό δεν θα βγει στην επιφάνεια και ο κόσμος, ο οποίος δεν είναι προετοιμασμένος για μία μεγάλη αλλαγή, δεν θα καταλάβει το μήνυμά τους.

Ουμανισμός δεν είναι απλώς η αποδοχή της διαφορετικότητας των ανθρώπων, ούτε είναι απλώς μία εθελοντική βοήθεια προς τους αδύναμους. Ο υψηλός σκοπός του Ουμανισμού είναι να μας εξευγενίσει, να κάνει τις καρδιές μας πιο ευαίσθητες, τον νου μας πιο καθαρό, με διάκριση, μας βρίσκει πολλούς λόγους να εργαζόμαστε με χαρά, μας κάνει πιο δημιουργικούς, πιο φυσικούς, πιο ευτυχισμένους. Μας μαθαίνει τη σημασία της ευημερίας, τόσο του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, όσο και ολόκληρης της κοινωνίας.

Σήμερα, μετά από τέσσερις αιώνες περίπου, κάθε φορά που κάποιος επισκέπτεται τη Φλωρεντία, τη Ρώμη, τη Βενετία και άλλες πόλεις που επηρεάστηκαν από την αναγέννηση, συναντά τα μεγάλα “πέτρινα βιβλία”, δηλαδή τα κτίρια, τα αγάλματα και τα έργα τέχνης, που έφτιαξαν οι πρόγονοί μας και έχτισαν με τέτοιο τρόπο, ώστε να μαθαίνουν οι ενδιαφερόμενοι τι σημαίνει αναγέννηση. Βλέπουμε τον “Δαυίδ” ή την “Πιετά” του Μικελάντζελο, την “Προσκύνηση των Μάγων” ή τον “Μυστικό Δείπνο” του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, τη “Σχολή των Αθηνών” του Ραφαήλ, τη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό, τον θόλο του Μπρουνελέσκι της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε, και άλλα πολλά. Αισθανόμαστε τη λεπτότητα και τη χάρη, το άνοιγμα του νου, την ευγένεια και τη δόξα που έχουν τα μεγάλα ιδεώδη και γινόμαστε κι εμείς για λίγη ώρα, κάτι από τα στοιχεία με τα οποία φτιάχτηκαν αυτά τα αριστουργήματα.

Αν δεν νιώθουμε έτσι, μην βιαστούμε να συμπεράνουμε ότι δεν υπάρχει το όμορφο ή κάτι σπουδαίο, επειδή μερικές φορές χρειαζόμαστε χρόνο. Ίσως χρειάζεται να μελετήσουμε, να ωριμάσουμε, να μάθουμε να κλείνουμε τα μάτια της καθημερινής λογικής και να ανοίγουμε τα μάτια της διαίσθησης, της καρδιάς, αυτά που βλέπουν την αιωνιότητα.

Όλα αυτά δίνουν ένα υψηλό νόημα στη ζωή μας, πάνω από τις επιτυχίες και τις αποτυχίες, πάνω από αυτό που νομίζουμε ως καλό ή κακό και το νόημα αυτό οδηγεί σε έναν σκοπό, να ανακαλύψουμε ξανά, το όμορφο, το αληθές, το δίκαιο και το αγαθό, γύρω μας και μέσα μας. Τέτοιες ήταν οι διδασκαλίες, που ενέπνεαν στους μαθητές της Πλατωνικής ακαδημίας του Φιτσίνο, εμπνέουν σήμερα, εμπνέουν τους ανθρώπους σε όλες τις εποχές.

Πηγές