Κατά την περίοδο των περασμένων Χριστουγέννων είχα την ευκαιρία ενός ταξιδιού στην Αίγυπτο, την χώρα του μυστηρίου και των Μυστηρίων. Η εμπειρία ήταν τόσο δυνατή που θα τολμούσα να την χαρακτηρίσω διαμορφωτική! Κι αυτό δεν αφορά μόνο στο θαυμασμό για την αρχιτεκτονική, την ομορφιά και το μεγαλείο των ναών, των τάφων και των αγαλμάτων, αλλά κυρίως αφορά στον τρόπο που αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τον κόσμο και την προσπάθειά τους να αποτυπώσουν τον ουρανό στη γη. Κι αυτή η προσπάθειά οδήγησε τις καρδιές τους και σμίλεψε την ύλη.
Επιχειρώντας να κατανοήσω και να αφομοιώσω πιο ουσιαστικά όσα είδα, έμαθα και κυρίως βίωσα σ’ αυτό το ταξίδι, αποφάσισα να μελετήσω λίγο περισσότερο τον Αιγυπτιακό πολιτισμό, ξεκινώντας από τη μυθολογία που αποτελεί την καρδιά του. Αυτό το άρθρο επιχειρεί να παρουσιάσει μία σύνοψη των μύθων που αφορούν στη δημιουργία του κόσμου.
Η Αιγυπτιακή μυθολογία, όπως σε κάθε πολιτισμό, επιχειρεί να εξηγήσει και να κατανοήσει θεμελιώδη ερωτήματα, όπως την προέλευση, τη λειτουργία και τον προορισμό του κόσμου.
Οι αιγυπτιακές αναφορές στην κοσμογονία διέφεραν κατά πολύ μεταξύ τους, περιγράφοντας διαφορετικά γεγονότα. Οι θεοί που πιστώνονται τη δημιουργία του κόσμου διαφέρουν σε κάθε αναφορά ανά περιοχή. Η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται κυρίως στην επιθυμία των πόλεων και των ιερατείων τους να εξάρουν τον δικό τους θεό-προστάτη, αποδίδοντας σε αυτόν τη δημιουργία. Όλες όμως αυτές οι αναφορές, παρά τις αντιθέσεις τους, δε θεωρούνται αντικρουόμενες, αλλά συμπληρωματικές. Η θεώρηση των Αιγυπτίων ήταν ότι η διαδικασία της δημιουργίας είχε πολλές πλευρές και περιελάμβανε πολλές θεϊκές δυνάμεις.
Ένα κοινό στοιχείο των μύθων και επίκεντρο της Αιγυπτιακής κοσμοθεωρίας ήταν η εγκαθίδρυση της κοσμικής τάξης, της επονομαζόμενης Μαάτ. Αντιπροσώπευε όλες τις αρχές της ύπαρξης και της ισορροπίας του σύμπαντος, τον κύκλο των εποχών, τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Ως αρχή η Μαάτ περιλαμβάνει τις έννοιες της αλήθειας, της ισορροπίας, της τάξης, της αρμονίας, του νόμου, της ηθικής και της δικαιοσύνης. Οι άνθρωποι, ως μέρος του σύμπαντος, όφειλαν να τηρούν αυτές τις έννοιες για να διατηρείται αυτή η κοσμική αρμονία.
Ένα δεύτερο κοινό στοιχείο είναι η μορφή του κόσμου, ο οποίος αναδύθηκε μέσα από τα άμορφα και χωρίς ζωή νερά του χάους, που προσωποποιούνται από τη θεά Νουν. Το πρώτο πράγμα που εμφανίζεται μέσα από τα νερά είναι ένας πυραμιδοειδής λοφίσκος που ονομάζεται Μπενμπέν. Για τους Αιγύπτιους η Γη ήταν ένα μέρος επίπεδο, που προσωποποιείται από το θεό Γκεμπ και ο ουρανός από τη θεά Νουτ. Αυτοί χωρίζονται από τον αέρα, τον Σου. Ο θεός ήλιος Ρα ανέτειλε για πρώτη φορά από τον Μπενμπέν και από τότε ταξιδεύει στον ουρανό διαμέσου του σώματος της Νουτ, αναζωογονώντας τον κόσμο με το φως του.
Ας δούμε όμως τους κυριότερους κοσμογονικούς μύθους ανά περιοχή:
ΗΛΙΟΥΠΟΛΙΣ
Στην Ηλιούπολη η δημιουργία συνδέεται με τον Ατούμ, ένα προαιώνιο ανενεργό ον που ετοιμαζόταν για ύπαρξη μέσα από τα νερά της Νουν. Ο Ατούμ δημιουργήθηκε μόνος του και συνδέθηκε με τον θεό ήλιο Ρα (Ατούμ-Ρα). Ήταν η πηγή όλων των δυνάμεων και των ενεργειών του σύμπαντος. Αναγνωρίζοντας τη μοναξιά του ζευγάρωσε με τη σκιά του, γεννώντας τον θεό του αέρα Σου και τη θεά της υγρασίας Τεφνούτ. Οι δυο τους φεύγουν από τον Μπενμπέν και ξεκινούν να δημιουργούν τον κόσμο. Ο Σου έδωσε στον πρώιμο κόσμο τις αρχές της ζωής και η Τεφνούτ τις αρχές της τάξης. Λείποντας όμως πολύ καιρό ο Ατούμ Ρα στέλνει το μάτι του να τους αναζητήσει. Το μάτι επιστρέφει και ο Ατούμ Ρα, που εν τω μεταξύ έχει αντικαταστήσει το μάτι με ένα άλλο, χύνει δάκρυα χαράς από τα οποία γεννιούνται οι πρώτοι άνθρωποι. Ο Ατούμ Ρα, για να κατευνάσει την οργή του πρώτου ματιού, το τοποθετεί στο κέντρο του μετώπου του ώστε να παρατηρεί και να κυβερνάει τον υπό δημιουργία κόσμο.
Ο Σου και η Τεφνούτ ζευγάρωσαν φτιάχνοντας τον Γκεμπ και τη Νουτ, που όπως είπαμε συμβόλιζαν τη γη και τον ουρανό αντίστοιχα. Οι δυο τους ερωτεύονται αλλά ο Ατούμ Ρα, βρίσκοντας τη συμπεριφορά τους ανάρμοστη, σπρώχνει τη Νουτ ψηλά στον ουρανό, μακριά από τον Γκεμπ. Από την ένωσή τους όμως η Νούτ γεννάει τέσσερα παιδιά, που αντιπροσώπευαν τις δυνάμεις της ζωής: τον Όσιρι (θεός της φύσης, της γονιμότητας και της αναγέννησης), την Ίσιδα (θεά της μητρότητας), τον Σεθ (θεό του χάους) και τη Νέφθιδα (θεά της νύχτας, του τοκετού, της μαγείας κ.ά.)
ΜΕΜΦΙΣ
Στη Μέμφιδα οι ιερείς προσάρμοσαν τον μύθο της Ηλιουπόλεως με ύπατη θεότητα τον Φθα, ο οποίος ήταν όχι μόνο ο δημιουργός του κόσμου, αλλά η ίδια η αρχική ουσία του. Δημιουργεί τον κόσμο νοητικά, δηλαδή οι ιδέες που είχε αναπτύξει στην καρδιά του (που για τους Αιγύπτιους ήταν η έδρα της διάνοιας) πήραν μορφή όταν τους έδωσε ονόματα με τη γλώσσα του. Έτσι στην πορεία ο Ρα αντικαθίσταται από τον Θωτ (θεός της σελήνης και της σοφίας που τον αποκαλούν “η Γλώσσα’’) και τον Ώρο, που προσωποποιεί την καρδιά. Έτσι ο Φθα θεωρείται στη Μέμφιδα ο θεμελιωτής της ηθικής τάξης και της βασιλικής δύναμης.
ΕΡΜΟΥΠΟΛΙΣ
Ο μύθος για τη δημιουργία στην Ερμούπολη επικεντρώνεται στη φύση του Σύμπαντος πριν τη δημιουργία του κόσμου. Οι ιδιότητες των αρχέγονων νερών αντιπροσωπεύονταν από οκτώ θεότητες, την επονομαζόμενη Ογδοάδα της Ερμούπολης, που ενσάρκωναν τις ιδιότητες της αρχέγονης ύλης. Ήταν τέσσερις αρσενικές και τέσσερις θηλυκές θεότητες που αλληλοσυμπληρώνονταν. Έτσι έχουμε τον Αμούν και την Αμουνέτ, τον Χε και την Χαουχέτ, τον Κεκ και την Καουκέτ, τον Νουν και την Ναουνέτ. Αυτά τα ζευγάρια λοιπόν αντιπροσώπευαν και από μία ιδιότητα του άμορφου σύμπαντος και του χρόνου: το Κρυφό (Αμούν-Αμουνέτ), το Άπειρο (Χε-Χαουχέτ), το Σκοτάδι (Κεκ-Καουκέτ) και την Άβυσσο (Νουν-Ναουνέτ). Όταν η αρσενικές θεότητες ενώθηκαν με τις θηλυκές προκλήθηκε η κοσμογονία με την ανάδυση του Μπενμπέν και την εμφάνιση του Ήλιου από πίσω του. Η Ογδοάδα αναδεικνύει την επιμονή των Αιγυπτίων στη συμμετρία και την ισορροπία σε όλα τα πράγματα, που ενσαρκώνεται στην αρσενική/θηλυκή όψη τους και η οποία γέννησε την αρμονία στο σύμπαν πριν τη γέννηση του κόσμου.
ΘΗΒΕΣ
Η Θηβαϊκή θεολογία ενστερνίζεται την Ογδοάδα, αλλά τοποθετεί πίσω από αυτήν τον Άμμωνα ως την κρυμμένη δύναμη πίσω από τη δημιουργία, δημιουργώντας έτσι την Εννεάδα. Ο Άμμων υπερκεράζει όλες τις άλλες θεότητες. Ως η πηγή της δημιουργίας όλοι οι άλλοι θεοί θεωρούνται εκφάνσεις του και οι ιδιότητές του ήταν κρυμμένες ακόμα κι από τους άλλους θεούς. Τελικώς ο Άμμων έγινε ο υπέρτατος θεός του Αιγυπτιακού Πανθέου στην πορεία του χρόνου.
Όλες αυτές οι θεωρήσεις περιέχουν πάρα πολλές επιμέρους λεπτομέρειες και συμβολισμούς, που είναι αντικείμενο διαφορετικής μελέτης. Οι Αιγύπτιοι δημιούργησαν έναν τεράστιο πολιτισμό μέσα από τον προσανατολισμό τους στην αρμονία, στη συμμετρία, την τάξη, την ισορροπία, τη δικαιοσύνη, αφήνοντας στην ανθρωπότητα μία πολύ μεγάλη παρακαταθήκη.
Αυτό το άρθρο ελπίζω να αποτελέσει για τον αναγνώστη ένα έναυσμα περαιτέρω έρευνας για αυτόν τον πανάρχαιο πολιτισμό, παρά του ότι είναι αρκετά περιληπτικό. Για τον υπογράφοντα το ταξίδι που προηγήθηκε ήταν απλά η αρχή της γνωριμίας του με την Αίγυπτο. Θα συνεχίσω να μελετώ και να φωτίζομαι από τα ιδεώδη της Αρχαίας Αιγύπτου στρέφοντας συχνά πυκνά το βλέμμα μου προς το Νότο για να πω ‘’εις το επανιδείν’’.
ΠΗΓΕΣ
- M.V. Seton-Williams: ‘’Egyptian stories and legends’’
- Fergus Fleming – Alan Lothian: ‘’Way to eternity – Egyptian myth’’
- Jan Assman: ‘’Genesis in Egypt – The philosophy of ancient genesis accounts’’ (Yale Egyptological seminar)
- Joshua J. Mark: Ancient Egyptian Mythology (World History Encyclopedia)
- Joshua J. Mark: Ancient Egyptian Religion (World History Encyclopedia)
- George Hart: Μύθοι των Αιγυπτίων
- Veronica Ions: Παγκόσμια Μυθολογία