Το κλειδί της μεταφυσικής δομής του Αιγυπτιακού πολιτισμού
Στους αιγυπτιακούς μύθους η θεά Μάατ παρουσιάζεται σαν κόρη του Ρα (Ήλιου – Δημιουργού του κόσμου). Η κατανόηση αυτής της θεότητας σαν αντίληψη, έννοια και ιδέα, μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τη μεταφυσική αλλά και φυσική ζωή στην αρχαία Αίγυπτο, με την έντονη θρησκευτικότητα, τον θεϊκό «μονάρχη» Φαραώ και το πυραμιδικό πολιτικό της σύστημα. Στο άρθρο αυτό παρουσιάζουμε τις βασικές της ιδέες παρμένες κυρίως από τα γραπτά του ανθρωπολόγου κ. Fernand Schwarz.
Η Μάατ στη ζωή και την πολιτική της Αιγύπτου
Η Μάατ αντιπροσωπεύει τη Δικαιοσύνη αλλά και την Τάξη, την Αλήθεια και την Εμπιστοσύνη. Η Μάατ είναι η αιτία μιας οργανικής τάξης, μιας ζωντανής και εύκαμπτης πολιτικής. Αν και σχετίζεται με την ιδέα της ιδέα της δικαιοσύνης, της αλήθειας και της εμπιστοσύνης, παραμένει απροσδιόριστη και παράδοξη, χρειάζεται μεγάλη διαίσθηση αλλά και πρακτικότητα για να συλληφθεί.
Είναι φορέας μια σφαιρικής θεώρησης της πολιτικής πυραμίδας και επιτρέπει την σύνδεση του μέρους με το όλο, του ανθρώπου με την πόλη και τον κόσμο, του μικρόκοσμου με τον μακρόκοσμο. Έτσι δίνει νόημα σε όλα τα διαφορετικά στοιχεία της δημιουργίας, είναι η αναλογία που δίνει συνάφεια και συνοχή στο σύστημα και κάνει τα μέρη αλληλέγγυα με το όλο. Είναι αυτή που δίνει ενότητα και σφαιρικότητα (το μάτι του Ώρου).
Για να είναι παρούσα η Μάατ, πρέπει οι άνθρωποι να έχουν τη θέση τους ανάλογα με τα προσόντα τους. Πρέπει να δημιουργείται μια ιεραρχία σε σχέση με τις αρετές και τις αρμοδιότητες κάθε ανθρώπου. Άλλα πρέπει επίσης και οι καρδιές τους να είναι καλές και να είναι γενναιόδωροι.
Η Μάατ σαν δικαιοσύνη, δεν είναι μια δικαιοσύνη που αποτελείται από συνταγές ή που βασίζεται σ’ έναν αυστηρό αστικό κώδικα, γιατί αυτό που κρίνεται είναι πάντα η καρδιά, δηλαδή η συνείδηση. Η αλήθεια δεν είναι ποτέ δογματική, επειδή εκφράζεται με πολλές όψεις. Η εμπιστοσύνη δεν είναι αυτή των συμβολαίων, αλλά αυτή της αμοιβαίας επικοινωνίας που γεννιέται από τον στοχασμό, τη συγχώνευση ή την ένταξη στον άλλο ή ακόμα καλύτερα στη φύση ή στις δομές του κόσμου. Είναι η κυκλοφορία της ζωής.
Στα Κείμενα της Δημιουργίας, ο θεός δημιουργός θέλει να πραγματωθεί η Μάατ και γι’ αυτό βάζει τον βασιλιά στη γη, για να κάνει την Μάατ να βασιλεύει, όπως αυτός το κάνει στον ουρανό. Είναι λοιπόν ο βασιλιάς αυτός που, πάνω στη γη, μέσω του κράτους, θέλει να εκπληρωθεί η Μάατ. Και είναι η Μάατ αυτή που θέλει τον άνθρωπο να είναι αλληλέγγυος με τους ομοίους του.
Η τάξη είναι δυνατή, ακριβώς επειδή ο βασιλιάς-φαραώ πραγματώνει τη Μάατ στους κόλπους του κράτους. Ο Φαραώ δεν μπορεί να θέλει τίποτε άλλο από το υπηρετεί τη Μάατ. Πρέπει να κυριαρχεί στις δικές του επιθυμίες και να τις υποτάσσει στις απαιτήσεις των ενεργειών της Μάατ. Ούτε ο φαραώ ούτε ο λαός είναι κυρίαρχοι, αλλά είναι ο καρπός της σχέσης τους, η Μάατ, είναι που τους επιτρέπει να ζουν και να αυξάνονται. Επομένως το πυραμιδικό σύστημα της Αιγύπτου (μυητικού τύπου) δεν είναι ούτε απολυταρχική κληρονομική μοναρχία ούτε δημοκρατία.
Μάατ, το θεμέλιο ενός κατοικήσιμου κόσμου
Πρόκειται για έναν κόσμο ανθρώπινο, κατοικήσιμο, για έναν πολιτισμό που για τους Αιγυπτίους προσωποποιείται στην ιδέα του κράτους, σε μια πυραμιδική δομή. Σ’ αυτόν τον ανθρώπινο, κατοικήσιμο κόσμο, ο νόμος του ισχυρότερου έχει νικηθεί, η δικαιοσύνη και η αλήθεια μπορούν να βασιλεύσουν. Πράγματι, για τον Αιγύπτιο η καταπίεση δεν είναι πολιτικό γεγονός, αλλά φυσικό φαινόμενο στο οποίο πρέπει να αντισταθεί με την πολιτική, με το κράτος.
Ο βασιλιάς στην Αίγυπτο, λένε τα κείμενα, «οφείλει να σώζει τον δυστυχή και να καταπολεμά το «νόμο του ισχυρότερου». Τα θεμέλια ενός ανθρώπινου και κατοικήσιμου κόσμου είναι, από αιγυπτιακή άποψη, η Αλήθεια, η Δικαιοσύνη και η Εμπιστοσύνη. Η τάξη που γεννιέται χάρη στην πραγμάτωση της Μάατ είναι καρπός μιας δυναμικής διαρκούς μετατροπής από την απουσία νοήματος στο νόημα, από το χάος στη νοήμονα αρμονία, από την αγριότητα στην ευγένεια.
Η παραδοσιακή θρησκεία της Αιγύπτου μας διδάσκει ότι το νοήμον σύμπαν δεν μπορεί να ζήσει χωρίς Μάατ. Από το Θεό Δημιουργό μέχρι τους κοινούς δίκαιους θνητούς, περνώντας από το φαραώ, κανείς δεν μπορεί να κάνει χωρίς αυτήν την υποστήριξη.
Έτσι μπορούμε να πούμε ότι το θεμέλιο ολόκληρου του ανθρώπινου κόσμου είναι, από την αιγυπτιακή άποψη, η Αλήθεια, η Δικαιοσύνη και η Εμπιστοσύνη. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο φυσικός κόσμος “μαατοποιείται”, γίνεται επομένως νοήμων, αξιόπιστος, κατοικήσιμος.
Η έλλειψη της Μάατ, η Ισφέτ
Μάατ και Ισφέτ είναι οι δύο όψεις του Ρα: Μάατ είναι η ειρηνική όψη και Ισφέτ η βλοσυρή. Όταν η κόρη του Ρα αποσύρεται από τον κόσμο, γεννιέται η αταξία, ο εγωισμός, η βία, η άγνοια. Τότε βασιλεύει η Ισφέτ, η ατέλεια, η απουσία νοήματος, η έλλειψη αρμονίας και σχέσεων ανάμεσα στα πράγματα.
Οι τέσσερις πιο σημαντικές καταστάσεις της Ισφέτ είναι: η αδικία, η βία, η μη επικοινωνία και ο νόμος του ισχυρότερου. Μπορούμε όμως επίσης να αναφέρουμε το ψέμα, την αταξία, τον πόλεμο, την ανταρσία, την έχθρα, την κλοπή, τον πόνο, την αρρώστια και τον θάνατο. Όταν η Ισφέτ παίρνει τη θέση της Μάατ:
«Κάθε άνθρωπος δεν θα έχει κουράγιο παρά μόνο για τον εαυτό του, και ο αμελής και αδύνατος άνθρωπος, καθισμένος στη γωνία του, θα είναι ο φονιάς του διπλανού του. Σας λέω ότι ο σύζυγος θα είναι εχθρός της γυναίκας του και ότι ο γιος θα είναι φονιάς της μητέρας του, ότι σε κάθε πανσέληνο η χώρα θα σκοτεινιάζει όλο και περισσότερο και ότι όλα τα καλά πράγματα θα εξαφανιστούν από την επιφάνειά της, ότι τα διατάγματα θα γίνουν νεκρό γράμμα, επειδή η καταστροφή θα έρθει πάνω από τη χώρα… Οι άνθρωποι θα μιλούν και θα σφάζονται σ’ αυτήν τη χώρα που δε θα διοικείται πια, επειδή οι νόμοι, πολλαπλασιαζόμενοι επ’ άπειρον, θα είναι αντιφατικοί μεταξύ τους, και αυτοί που κατείχαν (αγαθά) θα είναι στο εξής φτωχοί. Όλα θα είναι απορρυθμισμένα, ούτε οι θεοί θα αποτελούν εξαίρεση. Ο Ρα θα απομακρυνθεί από τους ανθρώπους και δεν θα εκδηλώνεται σ’ αυτούς πέρα από κάποια στιγμή στην οποία κανείς δε θα μπορεί να τον διακρίνει. Μόνο ο ενορατικός θα μπορεί να διαπεράσει τη σκιά του μεσημεριού, επειδή γι’ αυτόν ο ήλιος θα είναι πάντα όμοιος μ’ αυτόν που ήταν πριν.» Προφητείες του Νεφερτύ (2000 π.Χ.)
Η Μάατ στον πολίτη της Αιγύπτου
Η άρνηση κάθε ουτοπίας: Για τον Αιγύπτιο είναι κάτι φυσικό η διαφθορά των ηθών, η κοινωνική διάσπαση, η φθορά ή η αποσύνθεση των πραγμάτων, καθώς και το ότι η ζωή οδηγείται προς τον θάνατο, την καταστροφή. Όποιος αφήνεται στη φυσική ροή των πραγμάτων, οδηγείται αναπόφευκτα στον πόνο, την αρρώστια και τον θάνατο. Δεν μπορεί να υπολογίζει στο πεπρωμένο, αν δεν παλέψει γι’ αυτό και αν δεν το βοηθήσει.
Αν για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη το Σύμπαν είναι αρμονικό και τέλειο, είναι «Κόσμος», για τον Αιγύπτιο το Σύμπαν δεν είναι τέλειο και επιπλέον είναι θνητό. Ο Ήλιος κάθε μέρα παλεύει να ξαναγεννηθεί από τον νυχτερινό θάνατο, κάθε πρωί το ηλιακό φως αγωνίζεται για να νικήσει τα σκοτάδια της νύχτας.
Εφόσον τίποτα δεν είναι οριστικό, η κοινωνία και ο άνθρωπος δεν είναι βασικά καλοί και έχουν μέσα τους και το ένα και το άλλο, το καλό και το κακό. Σε κάθε γενιά, σε κάθε στιγμή πρέπει να μπορούν να επαναφέρουν τη γνώση. Δεν αρκεί να νικήσουν μια φορά τη βαρβαρότητα και την άγνοια, πρέπει να μπορούν να το κάνουν κάθε στιγμή. Με αυτήν τη πεσιμιστική θεώρηση ο Αιγύπτιος απελευθερώνεται από κάθε ουτοπία. Ξέρει ότι, για να σφυρηλατήσει έναν αρμονικό κόσμο, δεν αρκεί να τον ονειρεύεται, αλλά πρέπει να αγωνίζεται κάθε στιγμή με το μάξιμουμ των δυνατοτήτων του. Συνεπώς, για να μπορεί να υπάρχει στη γη αρμονία, πληρότητα, δικαιοσύνη, τάξη χρειάζεται μια συνεχής προσπάθεια από τον άνθρωπο.
Επίσης:
Ι. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς «τη Μάατ, αφού η Μάατ εδραιώνει το ανθρώπινο στον άνθρωπο.
α. Δεν θα μπορεί να περάσει καλά στη γήινη ζωή, επειδή δε θα έχει την αγάπη των άλλων, δηλαδή την αναγνώριση των άλλων.
β. Δεν μπορεί επίσης να περάσει ούτε στην υστεροφημία.
γ. Ούτε στο υπερπέραν μπορεί να περάσει, επειδή, χωρίς τη Μάατ στην καρδιά του, δε θα μπορέσει να περάσει την εξέταση του ζυγίσματος της ψυχής.
II. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς κράτος (χωρίς πυραμιδικό σύστημα), επειδή το κράτος παρέχει τη Μάατ.
Χρειάζεται μια ζωντανή δομή που να επιτρέπει την κατανομή των αγαθών της αλήθειας, της δικαιοσύνης και της εμπιστοσύνης στους ανθρώπους. Ο άνθρωπος, μόνος, είναι ανίκανος να την πραγματώσει για τους άλλους. Μόνο ο Δημιουργός και ο Μυημένος μπορούν να δημιουργήσουν Μάατ.
III. Η Μάατ εξασφαλίζει και συντηρεί την κυκλοφορία ανάμεσα στα πράγματα με την ανταπόδοση
Η Μάατ εξασφαλίζει τον κοινωνικό δεσμό, αποκαθιστά τον δεσμό που συνδέει τους ανθρώπους μεταξύ τους και εξασφαλίζει την κοινωνική ένταξη. Μέσω του βασιλιά εξασφαλίζει τον κοσμικό δεσμό. Συνδέει τον κόσμο των ανθρώπων με τον κόσμο των θεών και επιτρέπει, επομένως, την παγκόσμια ένταξη. Μπροστά στον θάνατο η Μάατ συνδέει τον άνθρωπο με την καρδιά του, δηλαδή με τον εαυτό του.
Γι’ αυτό, όλα έπρεπε να είναι ή να γίνουν προσφορά, δηλαδή ανταπόδοση, ως δίκαιη πράξη όσων μας δόθηκαν από τους θεούς. Έτσι όλα κυκλοφορούν: τα αγαθά της γης κυκλοφορούν προς τον ουρανό, τα αγαθά των ανθρώπων προς τους θεούς και αντίστροφα. Αυτός ακριβώς είναι ο κύκλος ανταπόδοσης.
Από την άλλη μεριά, κάθε εργασία πρέπει να γίνει προσφορά, κάθε πράξη πρέπει να γίνει ιερή, δηλαδή να έχει νόημα, σεβασμό στη Μάατ. Αυτό το σύστημα ανταπόδοσης – κυκλοφορίας ενώνει τις γενιές μεταξύ τους. Για παράδειγμα, στην αιγυπτιακή νεκρική τελετή, το παιδί δεν περιορίζεται μόνο στη λειτουργία, αλλά πρέπει κυρίως να επιστρέψει με την τελετή του «τοκετού» τους γονείς του στο υπερπέραν. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι η ανταπόδοση δεν συνίσταται στο να επιστρέψει κάποιος πράγματα όμοια μ’ αυτά που έλαβε με μηχανικό τρόπο, αλλά να επιστρέψει αυτό που έλαβε σ’ ένα άλλο επίπεδο ύπαρξης.
IV. Οι Αιγύπτιοι έχουν μια πεσιμιστική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία τίποτα δεν αποκτιέται οριστικά.
Είναι μια νοοτροπία προσπάθειας και αγωνιστικότητας: να είναι κάποιος πάντα δραστήριος και αγωνιστικός. Για τον Αιγύπτιο το να συντηρεί σημαίνει να αγωνίζεται και όχι απλά να διατηρεί τη γνώση.
V. Ακόμα κι αν κάνει κάποιος το καλό και υπηρετεί τη Μάατ, δεν προστατεύεται από το κακό, αλλά ο δίκαιος άνθρωπος δεν πρέπει ποτέ να χάνει την εμπιστοσύνη του.
Η βίωση της Μάατ
Οι Αιγύπτιοι είχαν ανακαλύψει τρεις αιτίες που μπορούσαν να εμποδίσουν κάποιον να βιώσει τη Μάατ: την οκνηρία, τη νοητική κωφότητα και την απληστία. Οκνηρία είναι η αδράνεια. Είναι το ελάττωμα που εμποδίζει την πραγματοποίηση οποιασδήποτε υπηρεσίας προς τους άλλους. Η νοητική κωφότητα προς τη Μάατ είναι η έλλειψη ευαισθησίας για τα πράγματα, άρα η ανικανότητα να θέλουμε να ακούμε και να ερευνάμε. Είναι το να θέλουμε να μένουμε στην επιφάνεια, χωρίς να εντασσόμαστε. Η απληστία βρίσκεται σε σχέση με τον εγωισμό, αλλά κυρίως με τη φοβερή φιλοδοξία της κατοχής όλο και περισσότερων, πράγμα που εμποδίζει να εκτιμάει κανείς αυτά που έχει. Δεν είναι παρά αυτά που κατέχει. Η αφοσίωση, η αγάπη για τους άλλους είναι κάτι που ο άπληστος αγνοεί. Να λοιπόν οι τρεις εχθροί της Μάατ, τα τρία μεγάλα ελαττώματα που πρέπει ο άνθρωπος να αποφεύγει.
Η επιστροφή της Μάατ σήμερα
Η μεγάλη πρόκληση της σημερινής εποχής είναι ότι ζούμε σε μια κοινωνία που είναι η ίδια η εικόνα ενός κόσμου χωρίς Μάατ, και στην οποία διαπιστώνουμε τις τρεις μάστιγες της οκνηρίας, της κωφότητας και της πλεονεξίας.
Από τη μια έχουμε μια αδύνατη ένταξη, μια έλλειψη κινητοποίησης των συμπολιτών μας, μια κοινωνία οκνηρή, βυθισμένη στην αδράνεια, ανίκανη να δρα αποτελεσματικά.
Δεύτερη μάστιγα είναι η έλλειψη επικοινωνίας, η ανωνυμία, η λήθη για την προέλευσή μας, το γεγονός ότι ζούμε στο τώρα που θυμίζει παραδόξως την νοητική κωφότητα, άρα την αναισθησία.
Τρίτον υπάρχει μια χαλαρή ηθική, μια κοινωνία που παριστάνει την ηθική χωρίς να είναι, έλλειψη αλληλεγγύης, ξέφρενη αναζήτηση υλικών αγαθών και δύναμης, μια κοινωνία άρρωστη στην ίδια της τη καρδιά που επαίρεται για τον ανθρωπισμό της, για να κρύψει την ανικανότητα λήψης πραγματικών αποφάσεων από φόβο για την απώλεια των κεκτημένων της, άρα μια κοινωνία άπληστων ανθρώπων, οι οποίοι κατά βάθος δεν ενδιαφέρονται για τη δυστυχία ούτε για το τι συμβαίνει στον κόσμο.
Η αρρώστια της πλεονεξίας μας έχει κάνει εγωιστές, μας οδήγησε στην κωφότητα που μας έκανε αναίσθητους και αυτή μας βύθισε στην αδράνεια, στην ανικανότητα λήψης αποφάσεων, που μας εμποδίζει να δράσουμε. Κατά παράδοξο τρόπο ποτέ δεν είχαμε τόσα μέσα και ποτέ δεν νοιώθαμε τόση ανικανότητα. Αυτές είναι οι συνέπειες μιας τραγικής μεταφυσικής λήθης για την οποία όλοι είμαστε υπεύθυνοι, κατά κάποιο τρόπο, εδώ και γενιές.
Η αποκατάσταση της Μάατ στη θέση της Ισφέτ, μέσω μιας πυραμιδικής δομής και ενός συστήματος μαθητείας είναι σήμερα το πιο ευγενές καθήκον και αυτό που προκαλεί το μεγαλύτερο ενθουσιασμό, προκειμένου να υπάρξει ξανά ζωή και ελπίδα σ’ έναν ορφανό κόσμο.