Το μακρύ ποτάμι ήτανε κάποτε θεός κι έπειτα γένηκε δρόμος και δωρητής και δικαστής και δέλτα που δεν είναι ποτέ το ίδιο, κι ωστόσο μένει πάντα το ίδιο σώμα, το ίδιο Σημείο, ο ίδιος προσανατολισμός. -Γ. Σεφέρης
Ο άνθρωπος που θέλει πραγματικά να καταλάβει την αξία που είχε αυτός ο ποταμός θα πρέπει να έχει την ικανότητα να ταξιδέψει στον χρόνο και τον χώρο. Να μπορέσει να δει με τα μάτια του μια κοινωνία να αναδύεται από τα γενναιόδωρα νερά του. Ένας ποταμός που δεν ήταν μόνο πηγή ζωής και γονιμότητας, αλλά και μια γέφυρα ένωσης.
Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι «τίποτα δεν είναι τόσο σεβαστό για τους Αιγύπτιους όσο ο Νείλος» και ο χωρικός εξαρτιόταν από αυτόν περισσότερο από τον οποιονδήποτε άλλο. Η ζωή της Αιγύπτου οργανωνόταν γύρω από τον Νείλο εφόσον έπαιρνε και τον ρόλο του χρόνου. Βάση του οποίου σε συνδυασμό με τις γεωργικές δραστηριότητες χώριζαν το έτος σε τρεις εποχές γνωστές και ως ΄΄Τριμερίδες΄΄.
Τον Ιούλιο (εποχή της πλημμύρας ή Αχέτ) η χώρα γέμιζε νερό. Αυτή την εποχή η καλλιέργεια ήταν αδύνατη και άνδρες και γυναίκες προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στα έργα του Βασιλιά. Η εργασία αυτή ήταν πάντοτε αμειβόμενη και καμία από τις μεγάλες κατασκευές της Αιγύπτου δεν χτίστηκε με εργασία σκλάβων. Αντίθετα η εργασία σε μνημεία όπως οι πυραμίδες και οι νεκροπόλεις, οι ναοί και οι οβελίσκοι, αποτελούσε γι’ αυτούς θρησκευτική πράξη και ήταν η μοναδική ευκαιρία που είχε ο χωρικός για κοινωνική άνοδο.
Τον Νοέμβριο (εποχή της σποράς ή Περέτ) το νερό του Νείλου ξαναγύριζε στην κοίτη του, αφήνοντας πίσω μεγάλες ποσότητες λάσπης. Αυτή η λάσπη επικάθονταν στο έδαφος, πλουτίζοντας τη γη με φυσικό λίπασμα και καθιστώντας την έτοιμη για καλλιέργεια. Ήταν εποχή έντονης αγροτικής εργασίας που πραγματοποιούνταν μέσω διατήρησης αρδευτικών καναλιών.
Ύστερα, στα τέλη του Μαρτίου (εποχή της συγκομιδής ή Σεμού) λάμβανε χώρα ο θερισμός με δρεπάνια από λεπίδες τσακμακόπετρας. Αυτή η περίοδος ήταν ζωτικής σημασίας για τη συλλογή των τροφίμων και την αποθήκευσή τους για το υπόλοιπο έτος.
Ο Νείλος δεν προσέφερε μόνο τροφή στους ανθρώπους, αλλά βοήθησε και στην κατασκευή των σπιτιών τους, παρέχοντας υλικά όπως λάσπη για πλίνθους, καθώς και καλάμια, ξύλο και φοινικόφυλλα από τις όχθες του. Ίσως δεν έχει εξηγηθεί αρκετά το ότι στην αρχαία Αίγυπτο οι μόνες πελώριες και στέρεας δομής κατασκευές ήταν οι ναοί και οι πυραμίδες. Καταλάβαιναν ποια κτίσματα έχουν αξία. Στις ετήσιες πλημμύρες του ποταμού, πολλά σπίτια γκρεμίζονταν και με μεγάλη χαρά οι κάτοικοι τους έχτιζαν νέες καλύβες με μια μεγάλη γιορτή που ανανέωνε τον κύκλο της ζωής, πάντα ίδια και όμως πάντα διαφορετική.
Όπως αναφέρει και ο ποιητής Γεώργιος Σεφέρης, ο Νείλος ή Ηριδανός όπως ήταν το αρχαίο του όνομα έγινε και δρόμος. Συγκεκριμένα ήταν η κύρια οδός που ένωνε τον Νότο με τον Βορρά, την Άνω με την Κάτω Αίγυπτο. Διευκόλυνε την επικοινωνία μεταξύ πόλεων και χωριών που ήταν χτισμένα κατά μήκος των όχθεών του, το εμπόριο και την ανταλλαγή πληροφοριών καθώς και τη μεταφορά μεγάλης ποσότητας βαρέων λίθων όπως ασβεστόλιθο, γρανίτη και ψαμμίτη από λατομεία εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά.
Υπάρχουν λίγες κοινωνικές πρακτικές, λίγες πολιτιστικές συμπεριφορές που δεν είναι εμποτισμένες με σύμβολα. Η σκέψη, η γλώσσα και η συμβολική δημιουργία είναι βασικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Ο πολιτισμός της αρχαίας Αιγύπτου ίσως είναι το πιο τρανταχτό παράδειγμα ανθρώπων με την ικανότητα να αντιλαμβάνονται όλα τα πράγματα ως θεϊκή έκφραση, να αναγνωρίζουν δηλαδή και να αποτυπώνουν μέσα από τα σύμβολα και τους μύθους τους το άπειρο στο πεπερασμένο.
Δύο είναι οι κυρίαρχοι μύθοι για τη δημιουργία του Νείλου, οι οποίοι όμως δεν έχουν διασωθεί πλήρως. Ο πρώτος σχετίζεται με τον θεό Κνουμ, έναν από τους παλαιότερους θεούς του αιγυπτιακού πανθέου, που απεικονιζόταν με ανθρώπινο σώμα και κεφάλι κριαριού. Ο Κνουμ συμβόλιζε τη βούληση και τη θεϊκή δύναμη της διαμόρφωσης της ζωής. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Κνουμ χρησιμοποίησε τα κέρατά του για να σκίσει τη γη, δημιουργώντας το πέρασμα από όπου ανέβλυσε ο Νείλος. Κατοίκησε στην πηγή του ποταμού, όπου, ως αγγειοπλάστης, έπλαθε τους ανθρώπους από πηλό στον τροχό του και τους έδινε ζωή, χρησιμοποιώντας το νερό και τη λάσπη του Νείλου.
Σε μια άλλη εκδοχή του μύθου, αναφέρεται ότι όταν η Ίσιδα έμαθε για τον θάνατο του Όσιρι, τον οποίο ο αδελφός του, Σεθ, είχε διαμελίσει και σκορπίσει σε όλη την Αίγυπτο, έκλαψε τόσο βαθιά που τα δάκρυά της πλημμύρισαν τη γη, δημιουργώντας τον Νείλο. Ο οποίος έφερε νέα ζωή στην άγονη γη ακριβώς όπως η Ίσιδα αναγέννησε τον Όσιρι και γέννησε τον Ώρο.
Η θεοποίηση του ιερού ποταμού Νείλου εκφραζόταν από τον θεό Χάπι, μια ανδρόγυνη μορφή με φουσκωμένη κοιλιά, μεγάλο στήθος και μπλε ή πράσινο δέρμα, χρώματα αντίστοιχα με τα νερά του ποταμού. Τα χαρακτηριστικά του τόνιζαν τον ρόλο του ως θεού της ευφορίας και της γονιμότητας.
Ο Χάπι συμβόλιζε επίσης την ένωση της Άνω και Κάτω Αιγύπτου και ήταν προστάτης τους. Με αυτή την ιδιότητα παρουσιαζόταν ως δίδυμη θεότητα: Hap-Reset για την Άνω Αίγυπτο και Hap-Meht για την Κάτω Αίγυπτο. Οι δύο αυτές μορφές του απεικονίζονταν είτε να χύνουν νερό από μια κανάτα, συμβολίζοντας την πλημμύρα του Νείλου, είτε να δένουν σε κόμπο τα εραλδικά φυτά των δύο περιοχών — τον λωτό της Άνω Αιγύπτου και τον πάπυρο της Κάτω Αιγύπτου.
Ο σημαντικός ρόλος του Χάπι, η σύνδεσή του με την πλημμύρα και η θεμελιώδης συμβολή του στη γονιμότητα της χώρας, τον καθιστούσαν μία από τις πιο ισχυρές και δημοφιλείς θεότητες της Αρχαίας Αιγύπτου. Τον αποκαλούσαν “πατέρα των θεών”, ενώ υπήρχαν ύμνοι που ανέφεραν ότι, αν ο Χάπι αποτύγχανε, ακόμη και οι θεοί θα καταρρέαν και η ανθρωπότητα θα αφανιζόταν.
Παρά τη μεγάλη του σημασία, δεν έχει βρεθεί ναός αφιερωμένος αποκλειστικά σε αυτόν, γεγονός που δημιουργεί εύλογες απορίες. Ωστόσο, η παρουσία του ήταν παντού, καθώς λατρευόταν σε κάθε γωνιά της Αιγύπτου, με αναπαραστάσεις του να κοσμούν σχεδόν όλους τους ναούς της χώρας. Ίσως, λοιπόν, να μην υπήρχε ανάγκη για έναν αποκλειστικό ναό, αφού η λατρεία του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη λατρεία όλων των άλλων θεών.
Ο ιερός ποταμός Νείλος είχε μια δυαδική φύση, την οποία οι αρχαίοι Αιγύπτιοι διαχώριζαν σε δύο όψεις: τον “Μαύρο” Νείλο, που συμβόλιζε τη ζωή και την αναγέννηση χάρη στη γονιμότητα του εδάφους, και τον “Κόκκινο” Νείλο, που αντιπροσώπευε τον κίνδυνο και την αφιλόξενη έρημο που περιέβαλλε τη χώρα. Αυτή η αντίθεση δεν ήταν μόνο γεωγραφική αλλά και συμβολική, καθώς ο Νείλος ενσάρκωνε τη συνύπαρξη του υλικού και του πνευματικού κόσμου, λειτουργώντας ως γέφυρα μεταξύ γης και ουρανού.
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι ο Νείλος, ως ποτάμι, ήταν ο μικρόκοσμος ενός ανώτερου, ουράνιου Νείλου, που αντανακλούνταν στον γαλαξία. Σύμφωνα με αυτή την κοσμοαντίληψη, η πορεία του Νείλου (από τον Νότο προς τον Βορρά) και η τροχιά του Ήλιου (από την Ανατολή προς τη Δύση) αποτελούσαν τους θεμελιώδεις άξονες γύρω από τους οποίους δομούσαν τον πολιτισμό τους. Οι ναοί, οι πόλεις και τα μνημεία τους δεν χτίζονταν τυχαία, αλλά ως μια γήινη αντανάκλαση του αστρικού χάρτη, προσπαθώντας να αποτυπώσουν τη θεία αρμονία του σύμπαντος πάνω στη γη.
Αιώνες πέρασαν, πολιτισμοί γεννήθηκαν και χάθηκαν, μα ο Νείλος παρέμεινε πάντα εκεί. Δρόμος και θεός, δωρητής και δικαστής, σύμβολο ζωής και αναγέννησης, συνεχίζει να ποτίζει τη γη και να τρέφει όσους ζουν κοντά του. Όπως τότε, έτσι και σήμερα, τα νερά του καθρεφτίζουν την αέναη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και τον κόσμο. Αν κάποιος σταθεί στις όχθες του και παρατηρήσει, θα δει παιδιά να παίζουν ανέμελα, ψαράδες να ρίχνουν τα δίχτυα τους, ίβιδες και άλλα πουλιά να δροσίζονται στα νερά του. Ο Νείλος, που κάποτε γέννησε έναν από τους πιο μυστηριακούς πολιτισμούς της ανθρωπότητας, δεν έχει πάψει μέχρι σήμερα να προσέχει τα παιδιά του, να τα συντροφεύει και να τους ψιθυρίζει τις αρχαίες ιστορίες του.